Daha önce yaşanmadığını bildiğiniz halde bir an için gerçekten yaşandığından emin olduğunuz bir anı deneyimlediğiniz oldu mu? Cevabınız evetse bilim insanlarının gizemini hala çözmeye çalıştığı ve çoğu insanın ilgisini çeken “dejavu” kavramıyla karşılaşmışsınız demektir.
Dejavuyla ilgili merak edilen pek çok sorunun yanıtını yazımızın devamında bulabilirsiniz.
İçindekiler
Dejavu Nedir?
İnsanların yaklaşık yüzde 97’si hayatlarında en az bir kez dejavu yaşamış olabilir. Fransızcadan dilimize “çoktan görüldü” olarak tercüme edilebilecek dejavu, geçmişte bir noktada tamamen aynı durumu zaten yaşamış olmanın yarattığı geçici bir histir.
İlk olarak 1983 yılında Dr. Vernon Neppe dejavuyu ‘Mevcut bir deneyimin, tanımlanmamış bir geçmişe ait olduğuna dair öznel olarak deneyimlenen bir izlenimi’ olarak tanımlar. Basit bir ifadeyle dejavu yaşadığınızda neredeyse hiç sahip olamayacağınız bir şeyi o an için yaşıyormuş gibi hissettiğinizi fark edersiniz. Dr. Khoury ise dejavu sırasında yaşanan hissi ‘Aşinalık hissi ile durumun tanıdık gelmemesi gerektiği gerçeği arasında genellikle bir uyumsuzluk bulunur’ şeklinde açıklayarak bu durumu garipseme nedenimizi anlatmaya çalışır. Her gün aynı otobüs güzergahını kullanmak ve manzarayı tanımak gibi olmamakla birlikte dejavu, o anki duruma bir tür aşinalık yaratır. Öte yandan dejavu geçmişte aynı konuşmayı yaptığınızı veya bu çok özel senaryoyu yaşadığınızı ve bunun daha önceden yaşanmış olamayacağını bildiğiniz zamanlardır. (1)
Peki bu his neden meydana geliyor? Dejavunun tıbbi bir açıklaması var mı? Bu emsalsiz hisse ait gerçekleri öğrenmek için okumaya devam edin.
Dejavu Neden Olur?
Nörobilimciler şakak bölgesini, beynin dejavu deneyiminden sorumlu olan bölge olarak tanımlasa da sürekli dejavu yaşamaya sadece bu bölgenin neden olduğunu söylemek pek doğru değildir. Dejavunun bilimsel açıklaması için kapsamlı araştırmalar yapılmaya devam ediyor olsa da bazı çalışmalar potansiyel nedenler hakkında güvenilir açıklamalara sahiptir. 2010 tarihinde yapılan bir çalışma, dejavuyu tetikleyebilecek üç mekanizmaya işaret eder. (2)
Bölünmüş Algı
Bölünmüş algı senaryosunda dejavu, tamamen bilinçli bir bakıştan hemen önce bir nesneye veya sahneye kısa bir bakış atılması nedeniyle oluşur. Çalışmanın yazarları bu durum yaşandığında algının iki parçaya bölündüğünü ve bir şekilde kopyalanmış gibi göründüğünü ifade eder.
Bilinçaltı
Örtük bellek, birinin daha önce gerçekten deneyimlediği bir önceki ortamı içerse de sahne o kadar belirsiz şekilde depolanmıştır ki yalnızca aşinalık duygusu yeniden ortaya çıkar. Bu durum daha büyük bir sahnenin bir kısmı tanıdık geldiğinde de ortaya çıkabilir ancak kişi nedenini belirlemekte zorlanabilir. Çalışmanın yazarları bu kısımla ilişkili güçlü aşinalık duygusunun uygunsuz bir şekilde tüm sahneye yayıldığını ifade eder.
Gestalt Aşinalığı
Daha önce ana hatlarıyla deneyimlenen bir şeye ayrıntılarla değil yalnızca yakından benzeyen bir ortamı içeren durum Gestalt aşinalığı olarak tanımlanır. Bu durum neredeyse örtük belleğin tersi gibidir. Daha büyük bir sahnenin bir parçasının tanıdık gelmesi yerine ayrıntılar olmasa bile daha büyük başka bir sahne tanıdık gelir.
Yaşlandıkça daha nadir meydana geldiği düşünülen dejavu stres ve yorgunlukla da ilişkilendirilir. Epileptik hastalar üzerinde yapılan bir araştırma özellikle şakak lobundan kaynaklanan epilepsi türüne ve diğer bazı psikiyatrik rahatsızlıklara sahip olan kişilerde dejavunun daha yaygın görüldüğünü gösterir. (3)
Dejavu Nasıl Olur?
Hepimiz hayatımızı daha sonra hatırlayabileceğimiz şeyleri görerek ve deneyimleyerek geçiririz. Anılar genellikle oldukça iyi çalışır ve yaşadığımız anı tekrar yaşamak hissiyle yakından ilişkilidir. Deneyimlediğimiz ve hafızamızda yer eden duygulara çoğu durumda güvenebiliriz. Bazen tanıdığımız veya daha önce gördüğümüz diğer şeylere benzeyen şeyleri fark ederiz. Bu olduğunda ve hafızamız iyi çalıştığında bir aşinalık duygusu geliştiririz. Bu duygu mevcut bilişsel aktiviteye oldukça uygundur ancak dejavu değildir. Tanıdığınız bir şey olsa da olmasa da yine de çok tanıdık geliyorsa ve aşinalık size o an için normal gelmiyorsa muhtemelen bir dejavu deneyimi yaşıyorsunuzdur. Bu aşinalık duygusu çok hızlı gelişir ve sonrasında aynı hızla normal bir aşinalık seviyesine döner. (4)
Devaju Hakkında İlginç Bilgiler
Deneyimlediğiniz şeyin zaten gerçekleşmiş olduğuna dair bir hissin açıklaması olarak dejavu, etrafında sonsuz araştırmalar yapan bilimin teorilerine konu olmaya devam ediyor. Dejavu hakkında daha fazlasını öğrenmek ister misiniz? (5)
- Bazı durumlarda dejavu yaşayan insanlar bunun bir zamanlar gördükleri bir rüyaya benzediğini iddia ederler.
- Hızlı ve rastgele gerçekleştiği için dejavuyu anlamak ve incelemek oldukça zordur.
- Bazı psikolojik araştırmalar sıradan ortamların, yorgunluğun ve stresli durumların dejavuyu tetikleyebileceğini göstermiştir.
- Dejavu çalışmaları sırasında Sigmund Freud, duygunun bilinçsiz bir rüyanın hatırasıyla ilgili olduğuna inanıyordu.
- Bir kişinin dejavu yaşama sayısı 25 yaşından sonra azalır.
- Araştırmalar, dejavunun beyindeki dopamin seviyeleriyle doğrudan ilişkili olabileceğini göstermektedir. Bu, aynı zamanda gençlerin neden dejavuyu daha fazla yaşadıklarını da açıklar.
- Yıllarca süren çalışmalar gözden geçirildiğinde hastaların temporal lobun elektriksel stimülasyonunu test ettikten sonra, gerçek dışılık ve dejavu gibi karmaşık duygular yaşadıklarını söyledikleri görülmüştür.
- Dejavu, beyninizin anıları doğru bir şekilde oluşturamaması, deneyiminiz sırasında iki kez bir anı yaratması olabilir.
- Yapılan bir ankette yetişkinlerin üçte ikisinin en az bir kez dejavu yaşadığını iddia ettikleri görülmüştür.
- Bir teori, dejavunun paralel bir evrende yaşadığımıza dair bir deneyim olduğunu öne sürer.
- Dejavunun iki türü vardır. ‘Çoktan duyulmuş’ anlamına gelen deja entendu ve ‘zaten yaşanmış’ anlamına gelen deja vecu.
- Bazı insanlar dejavunun bir tür bilinçaltı his olduğuna inanır.
- Gezginler normal insanlara göre daha fazla dejavu yaşar. Bunun nedeni gezginlerin daha akılda kalıcı ve dikkate değer yerler deneyimlemesinden kaynaklanır.
- Psişik nöbetlerden muzdarip insanların beden dışı deneyimler ve dejavu yaşadıkları bilinmektedir.
- Bazı araştırmalar dejavunun önsezili rüyaların bir parçası olabileceğini ve dejavunun bize geleceğe bir pencere açabileceğini iddia etmektedir.
Dejavu, bir durumun çok tanıdık geldiği ilginç ve sıra dışı bir deneyimdir. Deneyimler önemlidir, çünkü bize hatırlamanın bazı durumlarda ters gidebilecek bir dizi adımla birlikte gerçekleşebileceğini gösterir. Devaju deneyiminin zihin üzerindeki olumlu etkileri hala tartışılan bir konu olmaya devam etmektedir. Dejavu adına yapılan deneylerin oldukça sınırlı olması dejavunun hala bilim dünyasında bir sır olarak mevcudiyetini koruyor olmasının önemli bir nedenidir.
Kaynaklar:
https://health.clevelandclinic.org (1)
https://www.sciencedirect.com (2)
https://kids.frontiersin.org (4)
