Günlük hayatta düşüncelerimizi, hislerimizi, bir isteği veya haberi tam olarak anlatmak için cümleler kullanırız. Cümlede yan yana gelen tüm sözcüklerin bir görevi vardır. Cümlenin öğeleri konusu, bu görevleri anlamımızı, çözümleyebilmemizi ve tespit edebilmemizi sağlar. Ayırca cümlenin öğelerini bilmek ve anlamak kendimizi doğru ifade etme becerisi kazandırır. Çeşitli sınavlarda ve okulda sıklıkla karşına çıkacak, seni Türkçe sınavlarında öne taşıyacak bu konuyu daha iyi öğrenmeye ve anlamaya ne dersin?
Kurduğumuz çeşitli cümleler, içerisinde bir veya daha fazla öğe barındırır. Cümlenin içerisinde yer alan her sözcük kendi görevini yerine getirir ve tek cümlenin birden fazla anlam içermesini sağlar. Cümlenin öğeleri konusu ilerde karşılaşacağın fiilde çatı ve cümle türleri gibi konularda da sana yardımcı olur.
İçindekiler
Cümlenin Öğeleri Nelerdir?
Cümlenin toplamda 5 adet öğesi bulunur. Bunlar temel ve yardımcı öğelerden oluşur. Temel öğeler yüklem ve özne olur. Geriye kalan 3 öğe ise yardımcı öğelerdir. Bunlar nesne, dolaylı tümleç ve zarf tümlecidir.
- Nesne
- Özne
- Dolaylı Tümleç (Yer Tamlayıcısı)
- Yüklem
- Zarf Tümleci (Zarf Tamlayıcısı)
Cümlenin öğeleri bulunurken dikkat edilmesi gerekenler her öğe için farklılık gösterir. Şimdi cümlenin öğelerini ve onları nasıl tespit edeceğini daha yakından inceleyelim.
Yüklem
Yüklem kip ve kişi gibi ekleri alan bu sayede cümlede iş, oluş veya hareket bildiren onu yargıya bağlayan söz ve sözcük grubudur. Cümlenin temel öğesidir. Yüklem olmadan bir cümlenin oluşması mümkün değildir.
- Cümle içerisinde yüklem ilk bulunan öğedir ve yüklemi bulmak için soru sormaya gerek yoktur. Yüklem fiil soylu sözcüklere kip ve kişi eklerinin gelmesiyle oluşan sözcük ve sözcük gruplarıdır.
Kardeşim için İstanbul'a geliyorum. (‘Geliyorum’ sözcüğü ‘-yor’ kip eki, ‘-um’ kişi eki alarak yüklem olmuştur.)
Her hafta sonu satranç kursuna giderim. (‘Giderim’ sözcüğü ‘er’ kip eki, ‘-im’ kişi eki alarak yüklem olmuştur.)
- Yüklem fiil soylu sözcüklerden olabileceği gibi isim soylu sözcük veya sözcük gruplarından da oluşabilir. Eğer isim soylu bir yüklemle karşılaşırsan bu sözcük ek eylem almış demektir.
O bizim komşumuzun kedisiydi. (İsim soylu ‘Komşumuzun kedisiydi’ sözcüğü ‘-idi’ ek eylem ekini alarak yüklem olmuştur.)
Sadece ailemin yanında konuşkanımdır. (‘Konuşkanımdır’ sözcüğü ‘-dır, -dir’ ek eylem ekini alarak yüklem olmuştur.
- Yüklemin tek sözcükten oluşabileceği gibi sözcük gruplarından da oluşabileceği unutulmamalıdır.
Bayrağı bayrak yapan üzerindeki kandır. (‘Üzerindeki kandır’ sözcüğü sıfat tamlamasıdır ve birbirinden ayrılamaz. Bu yüzden yüklem ‘üzerindeki kandır’ sözcük grubudur.)
Özne
Özne yüklemin bildirdiği iş, oluş, hareket ve durumu yapan, karşılayan kişidir. Özne tıpkı yüklem gibi cümlenin temel öğesidir ancak her cümlede bulunma zorunluluğu olmadığı unutulmamalıdır.
- Özneyi bulabilmek için yükleme bazı sorular sormak gerekir. Yükleme “Kim?” ve “Ne?” soruları sorularak özne tespit edilir. Ancak “Kim?” ve “Ne?” soruları bazı cümlelerde nesneyi buldurur. Bu nedenle özneyi bulurken “Yapan kim?” ve “Olan ne?” soruları hata payını ortadan kaldırmaya ve doğru sonuca ulaşmaya yardımcı olur.
Kadınlar telaşla koşturuyordu. (“Koşturan kim?”. Yükleme sorduğumuz bu soru sayesinde “kadınlar” sözcüğünün özne olduğu bulunur.)
Ali bugün epey gergindi. (“Gergin olan kim?” sorusunun cevabı Ali’dir. Böylece öznenin “Ali” olduğunu bulmuş oluruz.)
- Yukarıda da belirttiğimiz üzere özne temel bir öğe olmasına karşın her zaman cümle de bulunmayabilir. Bu tip öznelere gizli özne denir.
Dün akşam eve çok geç kaldık. (“Geç kalan kim?” sorusunun cevabı “biz” sözcüğüdür. “Biz” sözcüğü cümle içerisinde kullanılmamış olsa da yükleme sorulan sorunun cevabıdır. Yani “Biz” sözcüğü gizli öznedir.)
Bize karşı çok misafirperverdir. (“Misafirperver olan olan kim?” sorusunun cevabı “o” sözcüğüdür. “O” sözcüğü cümle içerisinde kullanılmamış olsa da yükleme sorulan sorunun cevabıdır. “O” sözcüğü gizli öznedir.)
Nesne
Nesne cümlede yer alan öznenin yaptığı eylemden etkilenen öğedir. Yükleme “Ne?”, “Neyi?”, “Kimi?” soruları sorularak nesne bulunur. Nesneyi bulurken özneyle karıştırmamak için önce özne ardından nesne bulunmalıdır. Nesne belirtili ve belirtisiz olmak üzere ikiye ayrılmıştır.
- Belirtili nesne yükleme “Neyi?”, “Kimi?” soruları sorularak bulunur. Cümlede belirtili nesne görevinde olan sözcükler belirtme hal eki alırlar. Tıpkı neyi ve kimi sözcüklerinde yer alan -ı, -i ekleri gibi.
Ayşe kitabı uzun zamandır istiyordu. (“Neyi istiyordu?” sorusunun cevabı bizi belirtili nesneye götürür. Belirtili nesne “kitabı” sözcüğüdür.
O ülkeyi çok merak ettim hep. (“Neyi merak ettim?”, “O ülkeyi”. “Neyi” sorusu sayesinde belirtili nesne bulunur.)
- Belirtisiz nesne ek almayan söz ve söz gruplarıdır. Belirtisiz nesneyi bulmak için önce özne bulunur ardından yükleme “Ne?”, “Kim?” soruları sorulur.
Dolaylı Tümleç / Yer Tamlayıcısı
- Dolaylı tümleç yüklemi yer yön açısından tamamlayan öğedir. Dolaylı tümleç ‘-e, -de, -den’ eklerinden oluşan söz ve söz gruplarıdır. Dolaylı tümleci bulmak için yükleme şu soruları sorabiliriz: Kimden, neyden, kime, neye, kimde, neyde, nereden?
- Bu sorular yükleme sorulur ve cümle içinde dolaylı tümleç tespit edilir.
Arkadaşımla pastanede buluşacağız. (Yükleme “Nerede buluşacağız?” sorusu sorulur. Cevap dolaylı tümleç olan “pastanede” sözcüğünü verir.)
Düşünceli şekilde saate bakıyordu. (Yükleme “Neye bakıyordu?” sorusu sorulur. Cevap dolaylı tümleç olan “saate” sözcüğünü verir.)
- Cümlede ‘-e, -de, -den’ eklerini alan sözcükler kimi zaman zarf tümleci olabilir. Eğer yükleme sorulan dolaylı tümleç sorularına cevap alamıyorsan zarf tümleci olup olmadığına bakmalısın.
Zarf Tümleci / Zarf Tamlayıcısı
- Zarf tümleci cümlede zaman, yön, tarz, sebep, miktar veya şart bildiren söz ve sözcük gruplarıdır. Bu anlamlarıyla cümleyi tamamlayan zarf tümlecini bulabilmek için yükleme ‘nasıl, neden, ne kadar, ne zaman’ gibi sorular sorulmalıdır.
Yanımdan koşarak uzaklaştı. (“Nasıl uzaklaştı?” sorusunun cevabı “koşarak uzaklaştı” olur. Bu nedenle zarf tümleci “koşarak” sözcüğüdür.)
- Cümle içerisinde yer-yön zarfı var ise ek alıp almadığına bakılmalıdır. Ek var ise dolaylı tümleç, ek yok ise zarf tümlecidir.
Yarın dışarıya çıkalım mı? (Dışarı yer-yön zarfı ek aldığı için bu cümlede dolaylı tümleçtir.)
Dışarı çıkmak için bekliyorduk. ( Dışarı yer-yön zarfı ek almadığı için bu cümlede zarf tümlecidir.)
Cümlenin Öğeleri Soruları
Cümlenin öğelerini tespit edebilmemiz için en önemli nokta hangi soruların hangi öğeyi bulmak için kullanıldığının iyi bilinmesidir. Öğelere ve sorulara tekrar göz atalım.
- Yüklem herhangi bir soru ile bulunmaz.
- Özne: Yapan kim, olan ne?
- Belirtili Nesne: Neyi, kimi?
- Belirtisiz Nesne: Ne, kim?
- Dolaylı Tümleç: Kime, neye, kimde, neyde, kimden, neyden?
- Zarf Tümleci: Ne kadar, neden, nasıl, ne zaman?
Cümlenin Öğeleri Bulunurken Dikkat Edilmesi Gerekenler
- Cümlenin temel iki öğesinden biri olan yüklem ilk olarak tespit edilmesi gereken öğedir.
- Yüklemin bulunmasının ardından ikinci olarak özne bulunmalıdır.
- Öğelerin bulunma sırası oldukça önemlidir, yüklem ve öznenin ardından sırasıyla nesne, dolaylı tümleç ve zarf tümleci bulunmalıdır.
- Öğeler bulunurken tüm sorular yükleme yöneltilmelidir.
- Öğeleri doğru tespit edebilmek için tamlamalar, sözcük grupları, ismin hal ekleri gibi dilbilgisi konularına hakim olunmalıdır.
Cümlenin öğeleri Türkçe dersi için önemli bir konudur ve ileride karşılaşacağın diğer Türkçe dersi konularını daha iyi anlaman için sana kolaylık sağlar. Çeşitli sınavlarda karşına çıkacak olan bu konu ve daha fazlası için Vitamin seninle. Aklına takılan diğer tüm konular ve daha fazlası için Vitamin’e göz atabilirsin.
Benzer İçerikler
