Dil canlı bir yapıya sahiptir ve süreç içerisinde çeşitli değişikliklere uğrayabilir. Dilin en küçük birimi olan sesler, kelime ve heceleri oluştururken yer değiştirme, düşme, yumuşama, türeme gibi değişimler yaşayarak başka seslere benzerler. Ses bilgisi kapsamı altında incelenen tüm bu değişimler Türkçe ses olayları olarak adlandırılır. Ses olaylarını tam anlamıyla kavrayabilmek için öncelikle “Ses Nedir?” ve “Ses Olaylarının Sebepleri Nelerdir?” sorularına yanıt bulmak faydalı olabilir.
İçindekiler
Ses
Konuşmanın özünü oluşturan ses, akciğerlerden gelen havanın ses yolunda titreşime uğrayarak kulağımızın algılayabileceği düzeye gelmesiyle ortaya çıkar. Dilimizdeki her ses, harf adını verdiğimiz şekillerle sembolize edilir. Türkçede sesler ünlüler ve ünsüzler ya da bir diğer deyişle sesliler ve sessizler olmak üzere ikiye ayrılır.
a, e, ı, i, o, ö, u, ü Türkçede bulunan ünlü seslerdir. Tek başına okunabilen ve heceleri oluşturan bu sesler ağızdan çıkarken ses yolunda bir engele uğramaz. Ünlüler de dilin aldığı biçime ya da söyleyiş özelliğine göre kendi içinde ikiye ayrılır. Bu özellikleri tablo üzerinden şu şekilde gösterebiliriz:
| DÜZ | YUVARLAK | ||||
| GENİŞ | DAR | GENİŞ | DAR | ||
| KALIN | a | ı | o | u | |
| İNCE | e | i | ö | ü |
Ünsüz harfler ise tek başına okunamayan, yanına bir ünlü getirilerek söylenebilen seslerdir. Türkçede b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z olmak üzere 21 tane sessiz harf bulunur. Bunlardan f, h, s, ş sürekli sert ünsüzler; ç, k, p, t süreksiz sert ünsüzler; ğ, j, l, m, n, r, v, y, z sürekli yumuşak ünsüzler; b, c, d, g ise süreksiz yumuşak ünsüzler olarak isimlendirilir.
Ses Olaylarının Sebepleri
Dilde ses olaylarının gerçekleşmesinin bazı nedenleri vardır. Bunlardan bazıları şöyledir:
Dilin Ses Özellikleri
Türkçede b, c, d, g sesleri kelime sonunda yer almaz. Dolayısı ile bu tarz kelimeler dilimize aktarılırken değişikliğe uğrar. Örneğin; kitâb - kitap. Ayrıca uzun ünlü de olmadığı için “â “kısalarak “a” sesine dönüşür.
Başka Seslerin Etkisi
Bazı sesler, yanlarına getirilen sesin etkisiyle değişirler ve yanlarındaki diğer seslere benzerler. Örneğin; anbar- ambar. Bu örnekteki kelimede b sesi n sesine etki ederek bir dudak ünsüzü olan m’ye dönüştürmüştür.
y ve ş seslerinin inceltici etkisinde ise yaşıl kelimesinin de yeşile dönüşmesi verilebilecek diğer bir örnektir.
Vurgu
Orta hece vurgusu Türkçede genellikle zayıftır. Bu nedenle orta hecede yer alan ünlüler kimi zaman daralır kimi zaman ise düşer. Örneğin; yalınız- yalnız, tasarıla- tasarla
Zayıf Sesler
ğ, h, ı, l, n, r, y, z dilimizdeki zayıf seslerdendir ve birtakım ses olaylarına neden olurlar. Hastahane- hastane; pek iyi- peki gibi.
Söyleme Zorluğu ve Kakofoni
Bazı sesler yan yana geldiği zaman kakofoni ya da söyleyiş zorluğuna sebep olabilir. Bu durumda da bazı ses olayları meydana gelir. Örneğin; büyükcek- büyücek, minikcik- minicik
Ses Olayları Nelerdir?
Kelimeleri oluştururken çeşitli sebeplere bağlı olarak ünlü ve ünsüz harflerde meydana gelen her türlü değişime ses olayı denir.
Ünsüz Sertleşmesi
ç, f, h, k, p, s, ş, t sert ünsüzlerinden biriyle biten sözcüğe c, d, g yumuşak ünsüzleriyle başlayan bir ek getirildiğinde, ekin başındaki ünsüz değişime uğrayarak sertleşir. Türkçede bu ses olayı ünsüz sertleşmesi, ünsüz benzeşmesi ya da ünsüz uyumu olarak nitelendirilir. Bu ses olayının benzeşme olarak isimlendirilmesinin sebebi sözcük sonundaki sert ünsüzün yanına getirilen yumuşak ünsüze benzeşiyor olmasıdır.
Örnekler:
Kitap-cı → kitap-çı
Seç-gin→ seç-kin
Unut-gan → unut-kan
Terimlerde, birleşik kelimelerde ya da başka dillerden dilimize geçen kelimelerde benzeşme ses olayı aranmaz.
Örneğin; Üçgenin iç açıları toplamı 180 derecedir.
Ünsüz Yumuşaması
p – ç – t – k sert ünsüzleriyle biten bir kelimeye ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde, kelime sonundaki sert ünsüz yumuşar ve b – c – d – g şeklini alır. Bu ses olayına ünsüz yumuşaması denildiği gibi ünsüz değişimi tabiri de kullanılmaktadır.
Örnekler:
Ahenk-i→ ahengi
Ağaç-a→ ağaca
Kağıt-ı→ kağıdı
Bazı tek heceli sözcüklerde, yabancı sözcüklerde, türemiş kelimelerde ve özel isimlerin yazımında yumuşama görülmeyebilir. Ör: suçu, Sinop’a, edebiyatı, anıtı vb.
Ses Düşmesi
Sözcüklerin çekimlenmesi ya da türetilmesi sırasında, kelimeyi oluşturan seslerden biri düşebilir. Bu ses olayına ses düşmesi denir. Ses düşmesi, ünsüz düşmesi şeklinde olabileceği gibi ünlü düşmesi şeklinde de görülebilir.
Ünlü Düşmesi
Son hecesinde ı, i, u, ü dar ünlü bulunan sözcüklere ünlü harfle başlayan bir ek getirildiğinde son hecede yer alan dar ünlü düşer. Bu ses olayı Türkçede ünlü düşmesi ya da hece düşmesi olarak adlandırılır.
Örnekler:
Kar (ı)n- ı→ karnı
Oğ (u)l- u→ oğlu
Gön (ü)l- üm→ gönlüm
Burun buruna, gönülden gönüle gibi ikilemelerde ses düşmesi meydana gelmez.
Ünsüz Düşmesi
k ünsüz harfiyle biten bazı sözcüklere “-cık / -cik” ekleri geldiğinde kelime sonundaki k sesinin düşmesine, ünsüz düşmesi denir.
Örnekler:
Alça(k)- çık→ alçacık
Küçü(k)- cük→ küçücük
Sıca(k)- cık → sıcacık
Ses Türemesi
Kelimelerin çekimlenmesi ya da türetilmesi sırasında sözcüğe yeni bir ses eklenmesi olayına ses türemesi denir. Bu ses olayı da ünlü ve ünsüz türemesi olmak üzere 2 şekilde gerçekleşir.
Ünlü Türemesi
Sözcüğün orijinalinde olmamasına rağmen “-cık” eki getirildiğinde ortaya yeni bir ünlü ses çıkmasına ünlü türemesi denir.
Örnekler:
Dar- cık→ dar (a)cık
Bir- cik→ bir (i)cik
Az- cık→ az (ı)cık
Ünsüz Türemesi
Asıl kelimede olmamasına rağmen yeni bir ek getirildiğinde ya da başka bir sözcükle birleştirildiğinde sessiz bir harfin ortaya çıkmasına ünsüz türemesi denir.
Örnekler:
Zan + etmek→ zan (n)etmek
Sır- ını→ sır (r)ını
Hal + olmak→ hal(l)olmak
Ancak süssüz, belli, sollamak kelimelerinde olduğu gibi iki sessiz harfin yan yana bulunduğu her sözcükte türeme olmayabilir.
Ünlü Daralması
a ve e geniş ünlü seslerle biten fillere “-yor” eki getirildiğinde bu seslerin daralarak ı – i – u – ü seslerine dönüşmesine ünlü daralması denir.
Örnekler:
Sızl(a)- yor→ sızl(ı)yor
Durm(a)- yor→ durm(u)yor
İzl(e)- yor→ izl(i)yor
Ancak üzüyor, bakıyor, biliyor sözcüklerinde olduğu gibi bazı durumlarda yardımcı sesler iki ünsüz arasına girdiğinde her ne kadar ünlü daralması gibi görünse de bu bir daralma değildir.
Dilimizde yemek, demek ve ne sözcüklerinin bazı kullanımlarında y kaynaştırma ünsüzünden önce yer alan geniş ünlüde daralma meydana gelir. Bu sözcükler dışında y kaynaştırma ünsüzünden önce gelen ünlü seste daralma görülmez.
Örnekler:
De- y- ecek→ diyecek
Ye- y- ecek→ yiyecek
Ulama
Yazarken değil söyleyiş sırasında meydana gelen bir ses olayıdır. Cümle içinde ünsüz ile biten bir kelimeden sonra ünlüyle başlayan bir kelime geliyor ise bu kelimeler bağlanarak okunur. Bu olaya ses bilgisinde ulama adı verilir.
Örnekler:
Annemden üç armut istedim.
Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak.
Ancak kelimeler arasında herhangi bir noktalama işareti bulunması durumunda ulama söz konusu olmaz.
Ses olayları, eğitim hayatınızın her aşamasında karşınıza çıktığı gibi sınavlarda da sıklıkla sorulara yer verilen bir konudur. Vitamin kitapları ve LGS hazırlık setleri sayesinde ses olaylarına kolayca hakim olabilirsiniz. Hem okul hayatında güçlü bir temel hem de sınavlarda başarı için Vitamin size çözümler sunar.
Benzer İçerikler
