Ses Bilgisi Konu Anlatımı

İçindekiler

Ünlüler ve Ünsüzler

Türkçede sekiz ünlü harf vardır: a, e, ı, i, o, ö, u, ü. Bu ünlüler dudakların durumuna ve ağzın açıklığına göre sınıflandırılır.

Düz Ünlüler: a, e, ı, i
Yuvarlak Ünlüler: o, ö, u, ü
Geniş Ünlüler: a, e, o, ö
Dar Ünlüler: ı, i, u, ü

Ünsüzler sert ve yumuşak olarak iki gruba ayrılır.

Sert Ünsüzler: ç, f, h, k, p, s, ş, t
Yumuşak Ünsüzler: b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z

Ünlülerdeki Ses Olayları

Türkçede ünlülerle ilgili çeşitli ses olayları bulunmaktadır. Bu olaylar, ünlülerin bir kelimenin içinde veya ek alması durumunda nasıl değiştiğini gösterir.

Büyük Ünlü Uyumu (Kalınlık-İncelik Uyumu)

Türkçede büyük ünlü uyumu, kelimenin ilk hecesindeki ünlünün kalın veya ince olmasına göre sonraki hecelerdeki ünlülerin de kalın ya da ince olmasını gerektirir. Sözcüğün ilk hecesinde kalın ünlü (a, ı, o, u) varsa diğer hecelerinde de kalın ünlü olmalıdır. İnce ünlü (e, i, ö, ü) varsa diğer hecelerinde de ince ünlü bulunmalıdır.

Kalın Ünlüler: a, ı, o, u
İnce Ünlüler: e, i, ö, ü

Örnekler:

Kalın Ünlüler: "ağaç" (a ve a), "odun" (o ve u)
İnce Ünlüler: "ekmek" (e ve e), "çiçek" (i ve e)

Küçük Ünlü Uyumu (Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu)

Türkçede küçük ünlü uyumu, kelimenin ilk hecesindeki ünlünün düz ya da yuvarlak olmasına göre ikinci hecesindeki ünlülerin de belirli kurallara göre gelmesini gerektirir. İlk hecesinde düz ünlü (a, e, ı, i) varsa ikinci hecesinde de düz ünlü olmalıdır. Yuvarlak ünlü (o, ö, u, ü) varsa ikinci hecesinde düz geniş (a, e) veya dar yuvarlak (u, ü) olmalıdır.

Düz Ünlüler: a, e, ı, i
Yuvarlak Ünlüler: o, ö, u, ü

Düz ünlülerden sonra düz ünlüler gelir. (a, e, ı, i)

Yuvarlak ünlülerden sonra düz-geniş ya da dar-yuvarlak ünlüler gelir. (o, ö, u, ü)

Ünlü Düşmesi

İkinci hecesinde dar ünlü (ı, i, u, ü) bulunan bazı kelimeler, ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında bu dar ünlü düşer. Ünlü düşmesi, kelimenin hece sayısının azalmasına neden olur. Örnekler:

burun → burnu (Burun kelimesinin ikinci hecesindeki "u" ünlüsü düşer)
omuz → omzu (Omuz kelimesinin ikinci hecesindeki "u" ünlüsü düşer)
ağız → ağzı (Ağız kelimesinin ikinci hecesindeki "ı" ünlüsü düşer)
akıl → aklı (Akıl kelimesinin ikinci hecesindeki "ı" ünlüsü düşer)

Ünlü Türemesi

Bazı kelimeler ek aldıklarında ya da pekiştirilirken araya yeni bir ünlü eklenir. Bu olay, kelimenin hece sayısının artmasına neden olur. Örnekler:

dar → daracık (Dar kelimesine "-cık" eki getirilirken araya "a" ünlüsü eklenir)
bir → biricik (Bir kelimesine "-cik" eki getirilirken araya "i" ünlüsü eklenir)
az → azıcık (Az kelimesine "-cık" eki getirilirken araya "ı" ünlüsü eklenir)

Ünlü Değişimi

Türkçede nadiren görülen bir olaydır. Genellikle "ben" ve "sen" zamirlerinin yönelme hâli eki aldıklarında meydana gelir. Örnekler:

ben → bana (Ben zamirindeki "e" ünlüsü "a"ya dönüşür)
sen → sana (Sen zamirindeki "e" ünlüsü "a"ya dönüşür)

Ünlü Daralması

Düz-geniş (a, e) ünlüyle biten fiillere "-yor" eki getirildiğinde bu ünlüler daralarak (ı, i, u, ü) ünlülerine dönüşür. Örnekler:

dinle → dinliyor (Dinle fiilindeki "e" ünlüsü daralarak "i" olur)
oyna → oynuyor (Oyna fiilindeki "a" ünlüsü daralarak "u" olur)
anla → anlıyor (Anla fiilindeki "a" ünlüsü daralarak "ı" olur)
söyle → söylüyor (Söyle fiilindeki "e" ünlüsü daralarak "i" olur)

Kaynaştırma Ünlüsü

Türkçede iki ünlünün yan yana gelmesini önlemek amacıyla araya giren ünlülere kaynaştırma ünlüsü denir. Bu, dilde akıcılığı sağlamak için kullanılır ve ünlü düşmesi ya da türemesi olarak değerlendirilebilir. Örnekler:

araba+ım → arabam (Araba kelimesine iyelik eki "-ım" eklenirken araya "a" ünlüsü girer)
masa+ı → masayı (Masa kelimesine belirtme hâli eki "-ı" eklenirken araya "y" kaynaştırma ünlüsü girer)

Ünsüzlerdeki Ses Olayları

Türkçede ünsüzlerle ilgili çeşitli ses olayları bulunmaktadır. Bu olaylar, ünsüzlerin bir kelimenin içinde veya ek alması durumunda nasıl değiştiğini gösterir. İşte ünsüzlerle ilgili temel ses olayları:

Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşme)

Türkçede sert ünsüzle biten bir kelimeye yumuşak ünsüzle başlayan bir ek geldiğinde, ek sertleşir. Bu olay, ünsüz sertleşmesi veya ünsüz benzeşmesi olarak adlandırılır.

Sert Ünsüzler: ç, f, h, k, p, s, ş, t

Örnekler:

kitap → kitapçı (ç → ç)
ağaç → ağaçtan (t → t)
sınıf → sınıfta (t → t)
çek → çekçe (ç → ç)

Ünsüz Yumuşaması

Türkçede süreksiz sert ünsüzlerden biriyle (p, ç, t, k) biten bir kelime ünlüyle başlayan bir ek aldığında, bu sert ünsüzler yumuşar. Bu olay, ünsüz yumuşaması veya ünsüz değişimi olarak adlandırılır. Örnekler:

kitap → kitabı (p → b)
ağaç → ağacı (ç → c)
kanat → kanadı (t → d)
renk → rengi (k → g)

Ünsüz Türemesi

Türkçede bazı kelimelere ek getirildiğinde ya da bazı kelimeler birleştiğinde, kelimenin aslında olmayan yeni bir ünsüz ortaya çıkar. Bu olay, ünsüz türemesi veya ikizleşme olarak adlandırılır. Örnekler:

his + etmek → hissetmek (s → ss)
zan + etmek → zannetmek (n → nn)
af + olmak → affolmak (f → ff)

Ünsüz Düşmesi

Bazı kelimeler ek aldıklarında veya başka bir kelimeyle birleşirken, kök veya gövdedeki bir ünsüz düşer. Bu olay, ünsüz düşmesi olarak adlandırılır. Örnekler:

küçük + cük → küçücük (k düşer)
minik + cik → minicik (k düşer)
yüksek + -mek → yükselmek (k düşer)

N-M Değişmesi

Türkçede "n" ünsüzü, "b" ünsüzünden önce geldiğinde "m" ünsüzüne dönüşür. Bu olay, n-m değişmesi olarak adlandırılır. Örnekler:

çenber → çember (n → m)
pembe → pembe (n → m)
tonbalığı → tombalı (n → m)

Kaynaştırma Harfleri

Türkçede iki ünlü yan yana gelemediği için ünlü ile biten bir kelimeye ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde, araya kaynaştırma harfleri dediğimiz "y, ş, s, n" ünsüzleri girer. Örnekler:

araba + -ı → arabayı (y kaynaştırma harfi)
iki + -er → ikişer (ş kaynaştırma harfi)
kuş + -u → kuşu (s kaynaştırma harfi)
ev + -in → evinin (n kaynaştırma harfi)

Ulama

Sonu ünsüzle biten bir kelimeden sonra ünlüyle başlayan bir kelime gelirse, iki kelime bitişikmiş gibi okunur. Bu olay, ulama olarak adlandırılır. Örnekler: