Cümlenin ögelerinden biri olan özne, kendi içinde birkaç alt başlığa ayrılır. Peki sınavlarda da sıklıkla karşılaştığımız özne nedir, detaylıca bakalım.
İçindekiler
Özne Nedir?
Özne cümlede yüklemin bildirdiği işi, oluşu veya durumu gerçekleştiren öğedir. Özneler kendi içinde ayrılır.
Özne ve Yüklem İlişkisi
Özne ve yüklem ilişkisi cümlelerde temel bir yapısal ilişkidir. Özne, yüklemin bildirdiği eylemi gerçekleştiren veya durumu üstlenen öğedir. Yükleme "kim" veya "ne" soruları sorularak özne bulunur. Özne, cümlede yüklemin anlamını tamamlar ve cümlenin anlamlı bir bütün oluşturmasını sağlar. Bu ilişki, cümlenin anlamını netleştirir ve dilbilgisinde doğru bir yapı kurar. Özne ve yüklem uyumu, özellikle öznenin tekil veya çoğul olması durumunda önemlidir.
Özne Yüklem Uyumsuzluğu Örnekleri
Özne ve yüklem arasındaki uyumsuzluk, cümlede öznenin tekil ya da çoğul olması ile yüklemin buna uygun olmaması durumunda ortaya çıkar. Örnekler:
- Yanlış: "Ali ve Ahmet kitabı okudu."
- Doğru: "Ali ve Ahmet kitabı okudular."
Bu tür uyumsuzluklar, cümlede anlam belirsizliği yaratabilir ve dil bilgisi anlamında hatalara neden olabilir.
Özne Çeşitleri
Gerçek özne, gizli özne ve sözde özne olmak üzere 3 ayrı özne çeşidinden bahsetmek mümkündür.
Açık Özne Nedir?
Açık özne, cümlede belirgin şekilde ifade edilen ve yüklemin bildirdiği işi yapan ya da durumu üstlenen öznedir. Yani, özne cümlede doğrudan yazılıdır ve herkes tarafından görülebilir. Örnekler:
- "Ayşe, kitap okuyor." (Bu cümlede "Ayşe" açık öznedir. Yüklemin bildirdiği "kitap okuma" işini yapan kişidir.)
- "Öğrenciler sınıfta ders çalışıyor." (Bu cümlede "Öğrenciler" açık öznedir. Ders çalışmayı yapan özne açıkça belirtilmiştir.)
Gizli Özne Nedir?
Gizli özne, cümlede açıkça belirtilmeyen, ancak yüklemden anlaşılan özneye denir. Gizli özne, yükleme sorulan "kim" sorusuyla bulunur ve genellikle fiil çekim eklerinden anlaşılır.
Gizli Özne Örnekleri ve Kullanımı
Gizli özne kullanımı, özellikle yüklemdeki kişi ekleriyle anlaşılır ve konuşma dilinde yaygındır. Örnekler:
- "Bugün dışarı çıkacağım." (Gizli özne: "Ben")
- "Okula gitti." (Gizli özne: "O" (Özne kişi zamirinden anlaşılır.))
- "Evi temizlememiz lazım." (Gizli özne: "Biz")
Gizli özneler, yükleme bağlı olarak anlam kazanır ve cümlede bulunmasa bile kimden bahsedildiği anlaşılır.
Sözde Özne Nedir?
Sözde özne, edilgen çatılı fiillerin kullanıldığı cümlelerde yapılan işten etkilenen öğedir. Yani, özne işin yapılmasını sağlayan değil, işten etkilenen bir varlık ya da nesnedir. Örnekler:
- "Kapı yavaşça açıldı." (Burada "kapı" sözde öznedir çünkü kapı açma işini yapmıyor, bu işten etkileniyor.)
- "Resimler duvara asıldı." (“Resimler" sözde öznedir, çünkü asılma işini yapan değil, bu işten etkilenen varlıktır.)
Sözde özne, öznenin edilgen yapıyla kullanıldığı durumlarda ortaya çıkar.
Sözde Özne Nasıl Bulunur?
Sözde özneyi bulmak için cümlede yükleme "ne" veya "kim" sorusu sorulur ve edilgen çatılı fiillerde yer alan işten etkilenen varlık veya nesne tespit edilir. Sözde özne, yapılan işin asıl faili değil, işten etkilenen ögedir. Örnek:
- "Ev temizlendi." (Yükleme "ne temizlendi?" sorusunu sorarak sözde özneyi bulabiliriz. Cevap "Ev" olur. "Ev" sözde öznedir, çünkü temizleme işini yapan değil, bu işten etkilenen varlıktır.)
Örtülü Özne Nedir?
Örtülü özne, edilgen çatılı cümlelerde yapılan işin kim veya kimler tarafından yapıldığını gösteren fakat cümlede dolaylı olarak ifade edilen öznedir. Örtülü özne, "kim tarafından, kimlerce, kimce" gibi sorular sorularak bulunur. Örnek:
"Okul müdürü tarafından ödüllendirildi." (Burada "okul müdürü" örtülü öznedir. İşin kim tarafından yapıldığı belirtilmiştir, ancak bu özne doğrudan özne değil, dolaylı yoldan ifade edilmiştir.)
Özne Nasıl Bulunur?
Özneyi bulmak için cümlede yükleme "kim" veya "ne" sorusu sorulur. Bu sorulara verilen cevap özneyi gösterir. Örnek:
- "Ali kitap okuyor."
Yükleme "kim okuyor?" sorusu sorulduğunda, cevap "Ali" olur, bu da cümlenin öznesidir. Özneyi bulurken, yüklemin gerçekleştirdiği eylemi veya durumu yapan ya da bu durumu taşıyan kişi, varlık veya nesneye odaklanılır. Bu yöntemle özne kolayca tespit edilir.
Özne Bulmak için Hangi Soru Sorulur?
Özneyi bulmak için cümlede yükleme "kim" veya "ne" sorusu sorulur. Bu sorulara verilen cevap, cümlenin öznesini belirler. Örnekler:
- "Ali kitap okuyor." (Soru: Kim okuyor? Cevap: Ali (Özne))
- "Bisiklet tamir edildi." (Soru: Ne tamir edildi? Cevap: Bisiklet (Özne))
Bu sorular, öznenin kim veya ne olduğunu tespit etmeye yardımcı olur.
Özne Bulma Teknikleri ve Örnekler
“Kim” ve “ne” sorularını sorarak yüklemdeki fiil, istenen işin kim tarafından yapıldığını belirlemek için ipucu verir. Örnekler:
- "Ali sabah erken kalktı." (Yükleme "kim kalktı?" sorusu sorulur. Cevap: "Ali" (Özne))
- "Araba hızla ilerliyor." (Yükleme "ne ilerliyor?" sorusu sorulur. Cevap: "Araba" (Özne))
Bu teknikle özne, cümlenin diğer ögelerinden ayrıştırılarak bulunabilir.
Özne Eksikliği Nedir?
Özne eksikliği, bir cümlede öznenin belirtilmediği ya da bulunmadığı durumları ifade eder. Bu, cümlenin anlamını tam olarak ifade edememesine veya belirsizlik yaratmasına neden olabilir. Özne eksikliği genellikle cümlenin anlamını bozar veya tam anlaşılmasını engeller.
Özne Eksikliği Örnekleri ve Çözümleri
Özne eksikliği cümlelerde anlam bozukluğuna neden olabilir. Bu durum genellikle birleşik cümlelerde öznenin her iki cümlede de geçerli olmadığı durumlarda ortaya çıkar. Örnekler ve çözümler:
- Yanlış: "Kitapları alacak, eve götürecek." (Bu cümlede kim olduğu belirsiz.)
- Doğru: "Ali kitapları alacak, eve götürecek." (Çözüm: Cümleye özne eklenerek anlam düzeltilir.)
Bu tür hataların düzeltilmesi için cümlelerde öznenin eksik olup olmadığına dikkat edilmelidir.
