İlk Türk Devletlerinin Başlıca Siyasi, Ekonomik ve Kültürel Özellikleri

Önemli İlk Türk Devletleri

Türklerin tarih sahnesine ilk kez çıkışı, Orta Asya’nın geniş bozkırlarında kurulan güçlü devletlerle olmuştur. Bu devletler, farklı dönemlerde ve coğrafyalarda hüküm sürseler de ortak bir kültürel kimliği paylaşmışlardır. Türklerin köklü tarihini anlamak için, bu devletlerin kuruluş amaçlarına, yönetim anlayışlarına ve bıraktıkları mirasa yakından bakmak gerekir. Aşağıda, tarih boyunca iz bırakan en önemli ilk Türk devletleri yer almaktadır.

 

1. Asya (Büyük) Hun Devleti

 

M.Ö. 220 civarında Orta Asya’da kurulan Asya Hun Devleti, Türk tarihinin bilinen ilk büyük devletidir. Bilge lider Mete Han, orduyu “onlu sistem”e göre düzenlemiş ve Türk tarihinde ilk kez merkezi bir otoriteyi sağlamıştır. Bu sistem, daha sonraki Türk devletlerinde de model olarak benimsenmiştir. Hunlar, Çin üzerine düzenledikleri seferlerle büyük bir güç olduklarını kanıtlamış ve Çin Seddi’nin inşasının başlıca nedenlerinden biri olmuşlardır. Asya Hunları, Türk devlet geleneğinin ilk örneğini ortaya koymuşlardır.

 

2. Göktürk Devleti (Köktürkler)

 

552 yılında Bumin Kağan tarafından kurulan Göktürk Devleti, “Türk” adını resmî devlet adı olarak kullanan ilk Türk devleti olma özelliğine sahiptir. Göktürkler, Orta Asya’da geniş bir coğrafyayı hâkimiyetleri altına almış ve diplomasi konusunda büyük başarılar göstermişlerdir. Orhun Yazıtları, Göktürklerin sadece siyasi değil, kültürel olarak da gelişmiş bir medeniyet kurduğunu kanıtlar. Bu yazıtlar, Türk dilinin ve edebiyatının en eski örnekleri arasında yer alır.

 

3. Uygur Devleti

 

744 yılında Göktürklerin yıkılmasından sonra kurulan Uygur Devleti, Türk tarihinin kültürel açıdan en gelişmiş topluluklarından biridir. Uygurlar, yerleşik yaşama geçerek tarım ve ticaretle uğraşmış, aynı zamanda matbaayı kullanarak ilk Türk yazılı eserlerini üretmişlerdir. Maniheizm ve Budizm gibi dinleri benimsemeleriyle birlikte sanat ve edebiyatta büyük ilerlemeler kaydetmişlerdir. Uygurların şehir yaşamı, Türk kültürünün daha sonraki dönemlerdeki yerleşik unsurlarına ilham olmuştur.

 

4. Avrupa Hun Devleti

 

Attila liderliğinde 5. yüzyılda Avrupa’da kurulan Avrupa Hun Devleti, Batı Roma İmparatorluğu’na karşı kazandığı zaferlerle adını tarihe yazdırmıştır. Attila, Avrupa tarihinde “Tanrının Kırbacı” olarak anılmış ve Roma’nın siyasi dengesini sarsmıştır. Avrupa Hunları, Türklerin Asya dışına yayılarak dünya tarihine yön verdiği ilk örneklerden biri olmuştur.

 

5. Kırgız, Karluk ve Türgiş Devletleri

 

Göktürklerin ardından Orta Asya’da bağımsız beylikler ve küçük devletler ortaya çıkmıştır. Kırgızlar, Karluklar ve Türgişler bu dönemin önemli güçleri arasında yer alır. Kırgızlar, Yenisey Irmağı çevresinde yaşamış ve Göktürkleri yıkarak kısa süreli bir hâkimiyet kurmuşlardır. Karluklar ise İslamiyet’in kabulünde önemli bir rol oynamış ve Karahanlı Devleti’nin kurulmasına zemin hazırlamışlardır. Türgişler, ticaret yollarının kontrolü için Çin ve Arap güçleriyle mücadele etmişlerdir.

İlk Türk Devletlerinin Siyasi Özellikleri

İlk Türk devletlerinin siyasi yapısı, göçebe bozkır kültürünün özgürlükçü anlayışı ve merkezi otoriteyi güçlendiren teşkilat düzeni üzerine kurulmuştur. Bu devletlerde hükümdarlık, ilahi bir kökene dayandırılmıştır. Türkler, kut anlayışı adı verilen bir inançla, hükümdarın Tanrı tarafından seçildiğine inanmışlardır. Bu inanç, yöneticilere meşruiyet kazandırmış ve devletin devamlılığını sağlamıştır. Devlet yönetimi, sadece bir kişinin iradesine değil, aynı zamanda meclis benzeri kurullara (toy veya kurultay) da dayanırdı. Bu durum, Türklerin siyasi yaşamında katılımcı bir yönetim anlayışının bulunduğunu gösterir.

 

Siyasi otoritenin merkezinde kağan bulunurdu. Kağan, devletin hem en yüksek idari hem de askeri lideriydi. Ancak, kağanın yanında hatun (kraliçe) da önemli bir role sahipti. Hatun, elçilik heyetlerinde yer alır, kurultay toplantılarına katılır ve bazı durumlarda devlet yönetimine katkı sağlardı. Bu durum, Türk toplumunda kadınların siyasal hayatta aktif roller üstlendiğini kanıtlar niteliktedir. Ayrıca, kağanın kardeşi olan yabgu ve diğer beyler, devletin farklı bölgelerinde yöneticilik yaparak merkezi otoriteyi desteklerdi.

 

İlk Türk devletlerinde federal bir yönetim anlayışı görülmüştür. Yani, devlet birden fazla boyun bir araya gelmesiyle oluşurdu. Bu boyların her biri kendi iç işlerinde özgür olsa da, kağana bağlılık gösterirdi. Bu yapı, Türklerin geniş coğrafyalarda hâkimiyet kurmasını kolaylaştırmış; ancak zaman zaman iç çekişmelere de neden olmuştur. Özellikle Asya Hun Devleti ve Göktürklerde bu durum sıkça yaşanmıştır. Bu yönüyle, Türk devlet sistemi hem merkezi hem de yerel unsurları dengeleyen özgün bir yapıya sahipti.

 

Dış politikada ise ilk Türk devletleri oldukça aktif ve askerî bir tavır sergilemişlerdir. Komşu devletlerle yapılan antlaşmalar, hem siyasi diplomasi hem de ekonomik ilişkiler açısından büyük önem taşırdı. Hunların Çin’le yaptığı antlaşmalar, Göktürklerin Bizans ile kurduğu diplomatik ilişkiler, Türklerin uluslararası siyaset sahnesinde ne kadar etkili olduklarını gösterir. Türkler, bağımsızlıklarına büyük önem vermişler; hiçbir zaman başka bir milletin egemenliği altında uzun süre yaşamayı kabul etmemişlerdir.

 

Bu noktada “ilk türk devletlerinin başlıca siyasi ekonomik ve kültürel özellikleri nelerdir” sorusunun siyasi kısmı, Türklerin adalet, töre ve bağımsızlık ilkelerine dayanan devlet anlayışıyla açıklanabilir. Her Türk devleti, kendi döneminde bu üç unsuru koruyarak devlet geleneğini yaşatmıştır. Adalet, töreye bağlılık ve halkın refahını gözetme, Türk siyasi kültürünün en belirgin değerleri olmuştur.

İlk Türk Devletlerinin Ekonomik Özellikleri

İlk Türk devletlerinin ekonomisi, büyük ölçüde bozkır yaşamına dayalı bir hayvancılık temelli ekonomi modeline sahipti. Türkler göçebe veya yarı göçebe bir hayat sürdürdükleri için, üretim kaynaklarını doğrudan doğadan elde ediyorlardı. Geniş otlak alanları, at, koyun, deve ve sığır gibi hayvanların yetiştirilmesi için oldukça elverişliydi. Bu durum, hayvancılığı ekonomik hayatın merkezine yerleştirmiştir. At yalnızca bir ulaşım aracı değil; aynı zamanda savaşlarda, ticarette ve toplumsal yaşamda vazgeçilmez bir varlık olarak görülmüştür. Türkler için “at”, ekonomik güçle özdeşleşmiş bir simge haline gelmiştir.

 

Tarım, göçebe yaşam tarzının etkisiyle başlangıçta sınırlı olsa da, Uygurlar gibi yerleşik hayata geçen topluluklarla birlikte önem kazanmıştır. Uygurlar, sulama kanalları açarak tarımsal üretimi artırmış, buğday, arpa ve darı gibi temel ürünleri yetiştirmişlerdir. Ayrıca meyve bahçeleri ve sebze üretimi de gelişmiştir. Tarımın yaygınlaşması, Türklerin ticaret ilişkilerini güçlendirmiştir. Bu sayede, yerleşik toplumlarla mal değişimi yapılmış ve ekonomik çeşitlilik sağlanmıştır.

 

İlk Türk devletlerinde ticaret yolları, ekonominin canlılığını sağlayan en önemli unsurlardan biriydi. Türklerin yaşadığı Orta Asya toprakları, İpek Yolu üzerinde bulunuyordu. Bu yol, Çin’den başlayarak Orta Asya üzerinden Anadolu ve Avrupa’ya kadar uzanıyordu. Bu stratejik konum sayesinde Türk devletleri, doğu ile batı arasındaki ticareti kontrol ederek ekonomik güç elde ettiler. Göktürkler ve Uygurlar döneminde, ticari faaliyetler zirveye ulaştı. Özellikle ipek, kürk, deri, tahıl ve metal eşyalar ticaretin başlıca ürünleri arasında yer aldı. Türkler, bu ticari ilişkiler sayesinde hem ekonomik hem de kültürel etkileşim içinde oldular.

 

Bunun yanında, Türk ekonomisinde vergi sistemi de dikkat çeker. Boylar ve halk, devletin ihtiyaçlarını karşılamak için belirli vergiler öderdi. Bu vergiler genellikle hayvan, tahıl veya el emeği ürünleri şeklinde alınırdı. Ayrıca, fethedilen topraklardan alınan ganimetler de ekonomik yapıya katkı sağlardı. Bu gelirler, ordunun beslenmesi ve devletin devamlılığı için kullanılırdı. Bu yönüyle Türk ekonomisi, hem üretime hem de fetih gelirlerine dayalı karma bir yapıya sahipti.

 

İlk Türk devletlerinde el sanatları ve madencilik de gelişmişti. Özellikle Uygurlar, demir işleme ve dokuma sanatında ustalaşmışlardı. Demircilik, Türklerin askeri gücünün temelini oluştururken, dokuma ürünleri ticarette önemli bir yer tutuyordu. Aynı zamanda deri işçiliği, keçe yapımı ve süs eşyaları üretimi de ekonomik çeşitliliğin bir parçasıydı. Bu üretim faaliyetleri, hem iç tüketim hem de dış ticaret için büyük önem taşımıştır.

 

Yani, “ilk türk devletlerinin başlıca siyasi ekonomik ve kültürel özellikleri nelerdir” sorusunun ekonomik boyutuna baktığımızda; hayvancılığa dayalı üretim, ticaret yollarının kontrolü, el sanatları ve tarım faaliyetlerinin Türk ekonomisinin temelini oluşturduğunu söyleyebiliriz. Bu unsurlar, Türklerin hem bağımsız bir ekonomik yapı kurmasını hem de diğer uygarlıklarla etkileşim içinde olmasını sağlamıştır.

İlk Türk Devletlerinin Kültürel Özellikleri

İlk Türk devletlerinin kültürel yaşamı, bozkır kültürü, inanç sistemleri ve göçebe hayatın etkileriyle şekillenmiştir. Türkler, doğaya ve toplumsal dengeye büyük önem veren bir dünya görüşüne sahipti. Yaşam biçimleri, doğanın döngüsünü izleyen bir anlayış üzerine kurulmuştu. Gök Tanrı inancı, Türklerin hem dini hem de ahlaki değerlerini belirleyen en temel unsurlardan biriydi. Türkler, Tanrı’nın yeryüzünde düzeni koruduğuna inanır ve insanın bu düzene saygı duyması gerektiğini düşünürlerdi. Bu nedenle adalet, doğruluk ve cesaret gibi erdemler, kültürlerinin vazgeçilmez değerleri arasında yer almıştır.

 

Türklerde dil ve edebiyat da oldukça gelişmişti. Göktürkler döneminde yazılan Orhun Yazıtları, Türk tarihinin en eski yazılı belgeleri olarak kabul edilir. Bu yazıtlar, sadece birer tarihi kayıt değil; aynı zamanda yüksek bir milli bilinç ve kimlik ifadesidir. Bilge Kağan ve Kül Tigin adına dikilen bu anıtlar, Türklerin vatan sevgisini, bağımsızlık duygusunu ve ahlaki değerlerini gelecek nesillere aktarmayı amaçlamıştır. Uygurlar ise kültürel alanda farklı bir yön çizmişlerdir. Maniheizm ve Budizm dinlerinin etkisiyle resim, mimari ve edebiyat alanında dikkat çekici eserler ortaya koymuşlardır. Uygur minyatürleri, duvar freskleri ve matbaa örnekleri, Türk sanatının ilk estetik ürünleri arasında yer alır.

 

Kültürel yaşamın en önemli unsurlarından biri de sözlü edebiyat geleneğiydi. Türkler, yazılı kültüre geçmeden önce destanlar, atasözleri ve efsaneler aracılığıyla toplumsal hafızalarını canlı tutmuşlardır. Oğuz Kağan Destanı, Ergenekon Destanı ve Türeyiş Destanı, Türklerin kahramanlıklarını, inançlarını ve millet bilincini yansıtan önemli anlatılardır. Bu destanlar, Türklerin kendilerini tanımlama biçimlerinden biridir. Her destan, bir toplumun değerlerini, yaşam biçimini ve tarihsel belleğini taşıyan bir kültürel miras olarak görülür.

 

Türk kültürünün bir diğer güçlü yönü ise sanat ve zanaatkârlıktır. Uygurlar, Çin ve İran kültürlerinden etkilenerek yeni sanat biçimleri geliştirmişlerdir. Ahşap oymacılığı, taş süslemeleri, halı dokumacılığı ve seramik işleri oldukça gelişmiştir. Göktürkler döneminde taş anıtlar, balballar (mezar taşları) ve damgalar, sanatsal olduğu kadar sembolik bir anlam da taşımıştır. Bu sanat ürünleri, hem inanç sisteminin hem de toplumsal değerlerin bir yansımasıdır.

 

Ayrıca, Türklerin müzik kültürü de oldukça zengindi. Kopuz adı verilen telli çalgı, hem eğlencelerde hem de dini törenlerde kullanılırdı. Müzik, duyguların ifade aracı olmasının yanı sıra, savaşlarda moral unsuru olarak da görülmüştür. Müzik ve dans, Türklerin toplumsal dayanışmasını güçlendiren önemli kültürel faaliyetler arasındaydı.

 

Toplumsal yaşamda ise aile birliği, kadın-erkek eşitliği ve töreye bağlılık dikkat çeker. Kadınlar, toplumsal hayatta söz sahibiydi; hatta devlet yönetiminde bile etkin roller üstlenirlerdi. Töre, yani yazılı olmayan hukuk sistemi, toplumun düzenini korur ve bireyler arasındaki ilişkileri düzenlerdi. Bu yönüyle, Türkler sadece güçlü bir devlet değil; adaletli bir toplum düzeni kurmuşlardır.

 

Tüm bu unsurlar, “ilk türk devletlerinin başlıca siyasi ekonomik ve kültürel özellikleri nelerdir” sorusuna kültürel açıdan güçlü bir yanıt oluşturur. Çünkü Türkler, kültürlerini yalnızca yaşamakla kalmamış, aynı zamanda onu nesilden nesile aktarmayı da başarmışlardır. İnançlarıyla, sanatlarıyla, destanlarıyla ve töreleriyle köklü bir medeniyetin temellerini atmışlardır.

İlk Türk Devletlerinde Devlet Yönetimi ve Teşkilat Yapısı

İlk Türk Devletlerinde Devlet Yönetimi ve Teşkilat Yapısı İlk Türk devletlerinde yönetim anlayışı, adalet, töre ve kut inancı üzerine kurulmuştu. Türkler, devletin kutsal bir yapı olduğuna inanıyorlardı. Devletin başındaki kağan, Tanrı tarafından seçilmiş, halkını adaletle yönetmekle görevli bir liderdi. Bu anlayış, Türk devlet geleneğinin hem siyasi hem de ahlaki temelini oluşturmuştur. “İl gider, töre kalır” sözü, devletin yıkılsa bile adalet ve geleneklerin yaşamaya devam edeceğini ifade eder. Bu, Türklerin güçlü bir hukuk bilincine ve kurumsal devlet anlayışına sahip olduklarını gösterir.

 

Kağan ve Yönetici Sınıf

 

Devletin en üst yöneticisi kağan (ya da hakan) idi. Kağan, hem ordunun başkomutanı hem de devletin idari lideriydi. Görevi, halkın refahını sağlamak, töreyi korumak ve ülkenin bütünlüğünü muhafaza etmekti. Kağanın yanında yer alan hatun (kraliçe) da devlet işlerinde etkin rol oynardı. Hatunlar elçilik heyetlerine katılır, kurultaylarda söz hakkı elde eder ve zaman zaman diplomatik kararların alınmasında etkili olurdu. Bu durum, Türklerde kadın-erkek eşitliğinin yönetim düzeyine kadar yansıdığını gösterir.

 

Kurultay (Toy) Sistemi

 

Türk devlet yönetiminin en önemli kurumlarından biri Kurultay, yani halk meclisiydi. Kurultay, devletin en üst düzey danışma organı olarak görev yapardı. Kağanın kararları bu mecliste görüşülür, önemli siyasi ve askeri meseleler tartışılırdı. Beyler, komutanlar ve ileri gelenler kurultaya katılır, fikirlerini özgürce ifade ederlerdi. Bu sistem, Türklerin demokratik ve katılımcı bir yönetim anlayışına sahip olduklarını gösterir. Kurultay, aynı zamanda kağanın yetkilerini sınırlayan bir kurumdu; bu yönüyle erken dönem Türk devletlerinde denge ve denetim mekanizmasının bulunduğunu kanıtlar.

 

Teşkilat Yapısı ve Görev Dağılımı

 

Devlet teşkilatı, hiyerarşik bir düzen içinde organize edilmiştir. Kağanın hemen altında aygucı (başbakan) bulunurdu. Aygucı, devlet işlerini yürütür, kararların uygulanmasını sağlardı. Tarkan, ordunun başında yer alan komutandı ve askerî düzeni korumakla görevliydi. Yabgu, kağanın kardeşi veya yakın akrabası olup, genellikle ülkenin batı kanadını yönetirdi. Bu sistem, devletin geniş topraklar üzerinde etkin yönetimini kolaylaştırırdı. Ayrıca, şad ve tigin gibi unvanlar, yönetici ailelerin genç bireylerine verilirdi; böylece genç yöneticiler deneyim kazanarak gelecekteki görevlerine hazırlanırlardı.

 

Türk devlet teşkilatında adalet ve hukuk sistemi de töreye dayanıyordu. Töre, yazılı olmayan ama herkesin uymakla yükümlü olduğu bir hukuk düzeniydi. Töre, suç ve ceza sistemini belirler, toplumda düzeni sağlardı. Hiç kimse töreye aykırı davranamazdı, hatta kağan bile. Bu, Türklerin hukuk devleti anlayışını ne kadar erken dönemde benimsediklerinin açık bir göstergesidir.

 

Askerî Düzen ve Devletin Savunması

 

Türk devletlerinin teşkilat yapısında ordunun ayrı bir yeri vardı. Çünkü Türklerde ordu-millet anlayışı hakimdi. Her erkek, gerektiğinde asker sayılırdı. Onlu ordu sistemi, Mete Han tarafından uygulanmış ve sonrasında bütün Türk devletleri tarafından benimsenmiştir. Bu sistem, orduyu disiplinli, hızlı ve etkili bir hale getirmiştir. Aynı zamanda, askerî başarılar devletin gücünü doğrudan etkileyen bir unsur olmuştur.

İlk Türk Devletlerinin Tarihe ve Kültüre Katkıları

İlk Türk devletleri, yalnızca Orta Asya’nın değil, dünya tarihinin şekillenmesinde de önemli bir rol oynamıştır. Türkler, siyasi, askeri ve kültürel alanlarda geliştirdikleri kurumlar ve değerlerle pek çok millete ilham vermişlerdir. Bu devletler, geniş coğrafyalara yayılarak, farklı kültürlerle etkileşime girmiş ve bu etkileşimi karşılıklı bir zenginleşmeye dönüştürmüşlerdir. Onların ortaya koyduğu yönetim anlayışı, adalet ilkeleri ve kültürel miras, Türklerin tarih boyunca bir medeniyet taşıyıcısı olduğunu kanıtlamaktadır.

 

1. Devlet Geleneğine Katkıları

 

İlk Türk devletlerinin tarihe bıraktığı en önemli miraslardan biri, güçlü bir devlet geleneği kurmalarıdır. “Kut” anlayışına dayalı hükümdarlık sistemi, devletin meşruiyetini kutsal bir temele oturtmuştur. Ayrıca kurultay geleneğiyle birlikte yönetimde danışma, katılım ve istişare kültürü gelişmiştir. Bu yönüyle Türkler, hem merkezi otoriteyi hem de halkın temsilini dengeleyen özgün bir yönetim modeli oluşturmuşlardır. Bu model, Selçuklu ve Osmanlı gibi sonraki büyük Türk devletlerinin temelini oluşturmuş; hatta günümüz Türkiye Cumhuriyeti’nin yönetim anlayışına bile dolaylı olarak etki etmiştir.

 

2. Hukuk ve Adalet Anlayışı

 

Türklerin geliştirdiği töre sistemi, dünya hukuk tarihi açısından da dikkat çekici bir örnektir. Töre, yazılı olmayan ama toplumsal vicdanla şekillenmiş bir hukuk düzeniydi. Bu sistemde adalet, toplumun huzurunun temeli kabul edilirdi. Kağanlar bile töreye uymak zorundaydı; bu durum, erken dönem Türk toplumlarında hukukun üstünlüğü ilkesinin var olduğunu gösterir. Bu anlayış, ilerleyen yüzyıllarda İslam hukukuyla birleşerek Türk-İslam devletlerinde daha gelişmiş bir hukuk sisteminin doğmasına zemin hazırlamıştır.

 

3. Kültür, Sanat ve Edebiyat Alanındaki Katkılar

 

İlk Türk devletleri, kültür ve sanat alanında da kalıcı izler bırakmıştır. Göktürkler döneminde ortaya çıkan Orhun Yazıtları, yalnızca Türk edebiyatının değil, aynı zamanda dünya edebiyatının da en eski yazılı belgeleri arasında sayılır. Bu yazıtlar, Türklerin milli bilinç, vatan sevgisi ve özgürlük düşüncesini anlatan ilk eserlerdir. Uygurlar ise sanat ve düşünce hayatına büyük katkılar yapmış, matbaayı kullanarak el yazması eserler üretmişlerdir. Uygurların duvar resimleri, minyatürleri ve edebi metinleri, Türk sanatının ne kadar erken bir dönemde estetik bir olgunluğa ulaştığını gösterir.

 

4. Dil ve Kültürel Kimlik Bilincinin Oluşumu

 

İlk Türk devletleri, Türk dilinin gelişiminde büyük rol oynamıştır. Göktürk alfabesiyle yazılan metinler, Türkçenin ilk yazılı örneklerini oluşturmuştur. Dilin korunması ve geliştirilmesi, kültürel kimliğin sürdürülmesinde önemli bir araç olmuştur. Türkler, her dönemde kendi dillerini resmi ve halk dili olarak korumaya özen göstermişlerdir. Bu durum, günümüz Türkçesinin köklerinin çok eski bir geçmişe dayandığını gösterir.

 

5. Askerî ve Siyasi Katkılar

 

Türkler, güçlü ordu teşkilatları ve disiplinli yönetimleriyle bilinirlerdi. Mete Han’ın kurduğu onlu sistem, tarih boyunca birçok devlet tarafından örnek alınmıştır. Bu sistem, sadece askeri değil, aynı zamanda idari düzenin de temelini oluşturmuştur. Türklerin savaş stratejileri, atlı birlikleri ve taktiksel zekâları, Çin, Bizans ve İran gibi büyük uygarlıkların bile dikkatini çekmiş ve tarih boyunca pek çok ordu tarafından benimsenmiştir. Ayrıca, Avrupa Hunları sayesinde Türkler Avrupa siyasi dengesini değiştirmiş; Göktürkler ise Asya’da güçlü bir diplomasi ağı kurarak uluslararası siyaset sahnesine yön vermiştir.

 

6. İnanç ve Hoşgörü Kültürü

 

İlk Türk devletlerinde dini hoşgörü oldukça yaygındı. Gök Tanrı inancı, tek Tanrı’ya inanan bir yapıya sahipti ancak diğer inançlara da saygı gösterilirdi. Uygurlar döneminde Budizm, Maniheizm ve Hristiyanlık gibi farklı dinlerin bir arada yaşadığı görülmüştür. Bu, Türklerin kültürel esnekliğini ve hoşgörüsünü gösterir. Bu hoşgörülü yaklaşım, daha sonraki dönemlerde Türk-İslam medeniyetinin temel değerlerinden biri haline gelmiştir.