Ortak Türk Alfabesi Harfleri ve Okunuşu

Geçmişten Günümüze Alfabenin Tarihi

Ortak Türk Alfabesi çalışmaları, Türk dünyasında dil birliğini sağlamak ve kültürel iletişimi güçlendirmek amacıyla ilk olarak 1991 yılında başlatılmıştır. Bu çalışmalar, çeşitli Türk dillerinde kullanılan sesleri kapsayacak ortak bir alfabe geliştirmeyi hedeflemiş ve dil farklılıklarına rağmen ortak bir yazı sistemi oluşturma fikrini desteklemiştir. Çalışmalar, Türk Şûrası’nın 21-23 Mart 1993 tarihleri arasında Antalya’da gerçekleştirdiği toplantıda daha somut bir aşamaya gelmiştir. Bu toplantıda Türkî Cumhuriyetler arasında alfabelerine Q, X, W, Ñ, ve Ä harflerinin eklenmesi kararı alınarak, Türk dillerinin ihtiyaç duyduğu ek seslerin alfabe sisteminde yer alması önerilmiştir. Alfabenin geliştirilmesi süreci, 34 harften oluşan bir yapının temellerini atmıştır. Latin alfabesine dayalı olarak oluşturulan bu sistem, temel harfler dışında Türk dillerine özgü sesleri temsil eden özel harfler ve işaretleri de içermektedir. Bu karar, Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk-Kardeşlik ve İş Birliği Kurultayı ve Türk Keneş kurulu tarafından da benimsenmiştir. 2024 yılında Bakü’de yapılan Türk Dünyası Ortak Alfabe Komisyonu 3. Toplantısı, bu sürecin önemli bir dönüm noktası olarak kabul edilmektedir. Türk Akademisi ve Türk Dil Kurumu’nun işbirliğiyle düzenlenen toplantıya Türk Devletleri Teşkilatı (TDT) üyesi ülkeler katılmış ve alfabe üzerinde nihai bir uzlaşı sağlanmıştır. Bu alfabe, Türk dünyasındaki farklı lehçeleri ve dilsel ihtiyaçları göz önünde bulundurarak şekillendirilmiş olup, Türk dünyasında ortak bir yazı dili oluşturmanın temel yapıtaşı olarak değerlendirilmektedir.

Ortak Türk Alfabesi Harfleri ve Okunuşu

Aşağıdaki tablo, harflerin IPA (Uluslararası Fonetik Alfabe) sembolleri ve Sovetskaya Tyurkologiya Yayın Kurulu tarafından kabul edilen Latin harflerine dayalı Uluslararası Fonetik Transkripsiyon (ST) karşılıklarını içermektedir.

Harf	IPA Sembolü	ST Sembolü
A a	[ɑ]	[ɑ]
B b	[b]	[b]
C c	[ʤ]	[ǯ]
Ç ç	[ʧ]	[č]
D d	[d]	[d]
E e	[е]	[e]
Ә ә (Ä ä)	[æ]	[ä]
F f	[f]	[f]
G g	[g]	[g]
Ğ ğ	[ɰ]	[ɣ]
H h	[h]	[h]
X x	[χ]	[x]
I ı	[ɯ]	[y]
İ i	[i]	[i]
J j	[ȝ]	[ž]
K k	[k]	[k]
Q q	[q]	[q]
L l	[l]	[l]
M m	[m]	[m]
N n	[n]	[n]
Ñ ñ	[ŋ]	[ŋ]
O o	[о]	[о]
Ö ö	[œ]	[ö]
P p	[p]	[p]
R r	[r]	[r]
S s	[s]	[s]
Ş ş	[ʃ]	[š]
T t	[t]	[t]
U u	[u]	[u]
Ū ū	[ʊ]	[ū]
Ü ü	[ʏ]	[ü]
V v	[v]	[v]
Y y	[j]	[j]
Z z	[z]	[z]

 

Ortak Türk Alfabesi’ne yeni eklenen beş harf (Əǝ, Xx, Qq, Ññ, Ūū), Türk dillerindeki bazı seslerin daha belirgin hale getirilmesini sağlar. Bu harflerin kullanımı; Azeri, Özbek ve Kazak gibi diğer Türk dillerinde yaygın olarak görülen ve Türkiye Türkçesi’nde doğrudan karşılığı olmayan bazı sesleri içermektedir. Örneğin, Əə harfi, Azerbaycan Türkçesi’nde “ətmək” (yapmak) veya “bəlkə” (belki) gibi kelimelerde görülen açık “e” sesini ifade eder. Bu harf, açık ve geniş bir “e” sesi için kullanılmaktadır. Benzer şekilde Xx harfi, gırtlak “h” sesini temsil eder ve Arap alfabesinde ح/خ harfleriyle karşılanır. Bu ses, Azerbaycan Türkçesi’nde “xanım” (hanım) veya “xalq” (halk), Özbek Türkçesi’nde ise “xona” (oda) gibi kelimelerde duyulmaktadır.

 

Qq harfi ise art damaksıl bir “k” sesini ifade eder ve Azerbaycan Türkçesi’nde “qapı” (kapı) ve Kırgız Türkçesi’nde “qazaq” (Kazak) gibi kelimelerde kullanılır. Ññ harfi ise Türkiye Türkçesi’ndeki bazı Anadolu ağızlarında hâlâ var olan geniz “n” sesini ifade eder. Bu ses, dilbilimsel olarak [ŋ] ile de gösterilmekte olup, yazımı ve kullanımı üzerine farklı yaklaşımlar bulunmaktadır. Örneğin; Orta Anadolu’da “anñar” (onlar) veya bazı yörelerde “bañ” (ben) şeklinde duyulabilmektedir. Son olarak, Ūū harfi, lehçelerde ve ağızlarda görülen uzun “u” veya “u-ü” arası bir sesi temsil eder. Örneğin, Türkmen Türkçesi’nde “dūş” (düşmek) veya “kūn” (gün) gibi kelimelerde kullanılmaktadır.

Ortak Türk Alfabesini Hangi Ülkeler Kullanacak?

Ortak Türk Alfabesi, Türk dili konuşulan ülkeler arasında dil ve yazı birliğini sağlamak amacıyla oluşturulmuş olup, bu alfabeyi kullanacak ülkeler arasında aşağıdakiler yer almaktadır:

• Türkiye

• Azerbaycan

• Kazakistan

• Kırgızistan

• Tataristan

• Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (K.K.T.C.)

• Özbekistan

Ortak Türk Alfabesi Ne Zaman Kullanılacak?

Ortak Türk Alfabesi’nin 2026 yılında resmen kullanılmaya başlanması planlanıyor. Bu tarihe kadar Türk dillerini konuşan ülkelerde alfabenin uyumlu bir şekilde benimsenmesi için gerekli düzenlemelerin yapılması, eğitim kurumlarında öğretime yönelik materyallerin hazırlanması ve kamuya tanıtım faaliyetlerinin yürütülmesi hedefleniyor.