Fiiller (Eylemler) Konu Anlatımı

Fiil (Eylem) Nedir?

Fiil, varlıkların yaptıkları işi, hareketi, oluşları ya da durumları anlatan sözcüklerdir. Fiiller, cümlede genellikle yüklem olarak kullanılır ve bir cümlenin temel unsurlarından biridir.

Anlamına Göre Fiiller

Fiillerin anlam özellikleri, fiillerin ifade ettikleri anlamlara göre sınıflandırılmasını sağlar. Bu sınıflandırma, fiillerin kullanımını ve cümle içindeki işlevlerini daha iyi anlamamıza yardımcı olur. Fiiller, anlam özelliklerine göre üç ana gruba ayrılır.

 

1. İş Fiilleri (Kılış Fiilleri)

 

İş fiilleri, öznenin kendi iradesiyle ve bilinçli olarak gerçekleştirdiği eylemleri ifade eder. Bu fiiller, genellikle bir nesneye yönelmiş bir hareketi belirtir ve "kimi, neyi" sorularına yanıt verirler. İş fiilleri geçişli fiiller olarak da bilinir.

 

Özellikleri:

 

• Öznenin iradesi ve kontrolü ile yapılır.
• Bir nesneye yönelir ve bu nesne eylemden etkilenir.
• "Onu" zamiri ile kullanılabilir. Örneğin; "Onu kırdı" gibi.

 

Örnekler:

 

• "Ali kitabı yazdı." (Ali'nin yazma eylemi kitabı etkilemiştir.)
• "Camı kırdım." (Kırma eylemi camı etkilemiştir.)

 

2. Durum Fiilleri

 

Durum fiilleri, öznenin bir durumu ifade eden ve nesneye yönelmeyen fiillerdir. Bu fiiller, öznenin kendi iradesiyle yaptığı, ancak bir nesneye doğrudan etkisi olmayan eylemleri ifade eder. Durum fiilleri geçişsiz fiiller olarak da bilinir.

 

Özellikleri:

 

• Öznenin iradesiyle gerçekleşir.
• Bir nesneye yönelmez ve bu yüzden "kimi, neyi" sorularına yanıt vermez.
• "Onu" zamiri ile kullanılamaz. Örneğin; "Onu oturmak" gibi kullanımlar anlamsızdır.

 

Örnekler:

 

• "Ali parka oturdu." (Oturma eylemi nesneye yönelmez.)
• "Ahmet dün çok uyudu." (Uyuma eylemi nesneye yönelmez.)

 

3. Oluş Fiilleri

 

Oluş fiilleri, öznenin iradesi dışında gerçekleşen ve kendiliğinden olan değişimleri ifade eder. Bu fiiller, genellikle doğada veya varlıklarda meydana gelen ve zamanla gerçekleşen değişimleri belirtir.

 

Özellikleri:

 

• Öznenin iradesi dışında gerçekleşir.
• Kendi kendine oluşan değişimleri ifade eder.
• Sürece yayılan bir değişim söz konusudur.
• "Hemen" yapılması mümkün değildir: "Hemen büyümek" gibi kullanımlar anlamsızdır.

 

Örnekler:

 

• "Yapraklar sonbaharda sarardı." (Sararma eylemi kendiliğinden gerçekleşir.)
• "Çocuklar hızla büyüyor." (Büyüme eylemi zamanla gerçekleşir.)

Yapılarına Göre Fiiller

Fiiller, yapılarına göre üç ana gruba ayrılır. Bu sınıflandırma, fiillerin kökenine ve eklerle olan ilişkisine dayanır.

 

1. Basit Fiiller

 

Basit fiiller, kök halinde bulunan ve herhangi bir yapım eki almamış fiillerdir. Bu fiiller, dilde en temel eylemleri ifade eder ve yapısal olarak yalındır.

 

Özellikleri:

 

• Yapım eki almazlar.
• Anlamlı bir kök halinde bulunurlar.
• Ek almadıkları için kök hallerinde kullanılırlar.

 

Örnekler:

 

• "Ali okula geldi." (Gelmek fiili, basit bir fiildir.)
• "Ahmet evde kaldı." (Kalmak fiili, basit bir fiildir.)

 

2. Türemiş Fiiller

 

Türemiş fiiller, kök veya gövde halindeki bir fiile yapım eki eklenmesiyle oluşan fiillerdir. Bu fiiller, anlamlarına eklenen eklerle yeni bir anlam kazanırlar.

 

Özellikleri:

 

• Yapım eki alarak oluşturulurlar.
• Temel anlamlarından farklı veya genişletilmiş anlamlar kazanırlar.
• Ek alarak türetildikleri için köklerinden farklı bir yapıya sahip olurlar.

 

Örnek:

 

• Yaz + mak → Yazmak (basit fiil)
• Yaz + ıcı → Yazıcı (isim)
• Yazıcı + lık → Yazıcılık (isim)
• Yazıcı + lık + yap → Yazıcılık yapmak (türemiş fiil)

 

3. Birleşik Fiiller

 

Birleşik fiiller, iki veya daha fazla kelimenin bir araya gelmesiyle oluşan fiillerdir. Bu birleşmeler sonucunda yeni bir fiil türemiş olur ve bu fiil, birleşen kelimelerin anlamlarından farklı bir anlam kazanabilir.

 

Özellikleri:

 

• Birden fazla kelimenin birleşmesiyle oluşurlar.
• Yeni bir anlam kazandırarak farklı bir fiil oluştururlar.
• Anlam bakımından birleşen kelimelerden bağımsız olabilirler.

 

Birleşik fiiller üç ana gruba ayrılır:

 

a. Yardımcı Fiillerle Kurulan Birleşik Fiiller

 

Bu tür birleşik fiiller, bir isim ve yardımcı bir fiilin (etmek, olmak, kılmak, eylemek vb.) birleşmesiyle oluşur.

 

Örnekler:

 

• Terk + etmek → Terk etmek
• Hak + etmek → Hak etmek
• Fark + etmek → Fark etmek

 

b. Kurallı Birleşik Fiiller

 

Kurallı birleşik fiiller, anlamca birbirine bağlı iki fiilin birleşmesiyle oluşur. Bu birleşmeler dört şekilde gerçekleşir.

 

Örnekler:

 

• Yeterlilik: Gel + ebilmek → Gelebilmek
• Tezlik: Yaz + evermek → Yazıvermek
• Sürerlik: Yap + edurmak → Yapadurmak
• Yaklaşma: Düşmek + eyazmak → Düşeyazmak

 

c. Deyimleşmiş Birleşik Fiiller

 

Bu fiiller, deyim haline gelmiş ifadelerle oluşur ve anlamca tamamen farklı bir ifade oluştururlar.

 

Örnekler:

 

• Göz + atmak → Göz atmak
• Kulak + vermek → Kulak vermek
• El + atmak → El atmak

Fiillerde Şahıs ve Ekleri

Fiillerde şahıs ekleri, eylemin kim tarafından yapıldığını bildiren eklerdir. Türkçede fiillerin hangi kişi tarafından gerçekleştirildiğini göstermek için kullanılan şahıs ekleri, fiil çekiminde kip eklerinden sonra gelir ve eylemin öznesini belirtir. Türkçede altı şahıs vardır.

 

1. Tekil Şahıs Ekleri

 

Birinci Tekil Şahıs (Ben)

 

• Ek: -m, -ım, -im, -um, -üm
• Örnekler: Gel-di-m, Yaz-ıyor-um

 

İkinci Tekil Şahıs (Sen)

 

• Ek: -n, -(s)ın, -(s)in, -(s)un, -(s)ün
• Örnekler: Gel-di-n, Yaz-ıyor-sun

 

Üçüncü Tekil Şahıs (O)

 

• Ek: (yoktur)
• Örnekler: Gel-di, Yaz-ıyor

 

2. Çoğul Şahıs Ekleri

 

Birinci Çoğul Şahıs (Biz)

 

• Ek: -ız, -iz, -uz, -üz, -k
• Örnekler: Gel-di-k, Yaz-ıyor-uz

 

İkinci Çoğul Şahıs (Siz)

 

• Ek: -(s)ınız, -(s)iniz, -(s)unuz, -(s)ünüz
• Örnekler: Gel-di-niz, Yaz-ıyor-sunuz

 

Üçüncü Çoğul Şahıs (Onlar)

 

• Ek: -lar, -ler
• Örnekler: Gel-di-ler, Yaz-ıyor-lar

 

Fiil Çekimleri ve Şahıs Ekleri Örnekleri

 

Şimdiki Zaman

 

• 1. Tekil: Gel-iyor-um (Ben geliyorum)
• 2. Tekil: Gel-iyor-sun (Sen geliyorsun)
• 3. Tekil: Gel-iyor (O geliyor)
• 1. Çoğul: Gel-iyor-uz (Biz geliyoruz)
• 2 Çoğul: Gel-iyor-sunuz (Siz geliyorsunuz)
• 3. Çoğul: Gel-iyor-lar (Onlar geliyorlar)

 

Gelecek Zaman

 

• 1. Tekil: Gel-eceğ-im (Ben geleceğim)
• 2. Tekil: Gel-ecek-sin (Sen geleceksin)
• 3. Tekil: Gel-ecek (O gelecek)
• 1. Çoğul: Gel-ecek-iz (Biz geleceğiz)
• 2. Çoğul: Gel-ecek-siniz (Siz geleceksiniz)
• 3. Çoğul: Gel-ecek-ler (Onlar gelecekler)

 

Görülen Geçmiş Zaman

 

• 1. Tekil: Gel-di-m (Ben geldim)
• 2. Tekil: Gel-di-n (Sen geldin)
• 3. Tekil: Gel-di (O geldi)
• 1. Çoğul: Gel-di-k (Biz geldik)
• 2. Çoğul: Gel-di-niz (Siz geldiniz)
• 3. Çoğul: Gel-di-ler (Onlar geldiler)

 

Duyulan Geçmiş Zaman

 

• 1. Tekil: Gel-miş-im (Ben gelmişim)
• 2. Tekil: Gel-miş-sin (Sen gelmişsin)
• 3. Tekil: Gel-miş (O gelmiş)
• 1. Çoğul: Gel-miş-iz (Biz gelmişiz)
• 2. Çoğul: Gel-miş-siniz (Siz gelmişsiniz)
• 3. Çoğul: Gel-miş-ler (Onlar gelmişler)

 

Geniş Zaman

 

• 1. Tekil: Gel-ir-im (Ben gelirim)
• 2. Tekil: Gel-ir-sin (Sen gelirsin)
• 3. Tekil: Gel-ir (O gelir)
• 1. Çoğul: Gel-ir-iz (Biz geliriz)
• 2. Çoğul: Gel-ir-siniz (Siz gelirsiniz)
• 3. Çoğul: Gel-ir-ler (Onlar gelirler)

 

Dilek Kiplerinde Şahıs Ekleri

 

Gereklilik Kipi

 

• 1. Tekil: Gel-meli-yim (Ben gelmeliyim)
• 2. Tekil: Gel-meli-sin (Sen gelmelisin)
• 3. Tekil: Gel-meli (O gelmeli)
• 1. Çoğul: Gel-meli-y-iz (Biz gelmeliyiz)
• 2. Çoğul: Gel-meli-siniz (Siz gelmelisiniz)
• 3. Çoğul: Gel-meli-ler (Onlar gelmeliler)

 

Şart Kipi

 

• 1. Tekil: Gel-se-m (Ben gelsem)
• 2. Tekil: Gel-se-n (Sen gelsen)
• 3. Tekil: Gel-se (O gelse)
• 1. Çoğul: Gel-se-k (Biz gelsek)
• 2. Çoğul: Gel-se-niz (Siz gelseniz)
• 3. Çoğul: Gel-se-ler (Onlar gelseler)

 

İstek Kipi

 

• 1. Tekil: Gel-e-yim (Ben geleyim)
• 2. Tekil: Gel-e-sin (Sen gelesin)
• 3. Tekil: Gel-e (O gele)
• 1. Çoğul: Gel-e-lim (Biz gelelim)
• 2. Çoğul: Gel-e-siniz (Siz gelesiniz)
• 3. Çoğul: Gel-e-ler (Onlar geleler)

 

Emir Kipi

 

• 1. Tekil: Gel (Sen gel)
• 3. Tekil: Gel-sin (O gelsin)
• 1. Çoğul: Gel-in (Siz gelin)
• 3. Çoğul: Gel-sinler (Onlar gelsinler)

Eylem Kipleri

Fiiller, kip ekleri alarak zaman, şart, istek ve emir gibi anlamlar kazanır. Türkçede fiil kipleri iki ana gruba ayrılır. Her iki grup da fiillerin cümle içinde taşıdığı anlamı ve zamanını belirler.

 

Haber Kipleri

 

Haber kipleri, eylemin zamanını ve gerçekleşme durumunu bildirir. Beş farklı haber kipi vardır:

 

1. Şimdiki Zaman Kipi

 

Şimdiki zaman, eylemin içinde bulunulan anda gerçekleştiğini ifade eder. Şimdiki zaman eki "-yor" ve "-mekte/-makta" ekleridir. Örnekler:

 

• Gel-iyor-um
• Yaz-ıyor-sun
• Git-mekte

 

2. Gelecek Zaman Kipi

 

Gelecek zaman, eylemin gelecekte gerçekleşeceğini bildirir. Gelecek zaman eki "-ecek/-acak" ekleridir. Örnekler:

 

• Gel-ecek-im
• Yaz-acak-sın

 

3. Geniş Zaman Kipi

 

Geniş zaman, eylemin her zaman veya belirli aralıklarla gerçekleştiğini ifade eder. Geniş zaman eki "-r" ekidir ve ses uyumuna göre "-er, -ar, -ır, -ir, -ur, -ür" hallerini alır. Örnekler:

 

• Gel-ir-im
• Yaz-ar-sın

 

4. Görülen Geçmiş Zaman Kipi

 

Görülen geçmiş zaman, eylemin geçmişte gerçekleştiğini ve konuşmacının bu eyleme tanık olduğunu bildirir. Görülen geçmiş zaman eki "-di/-dı/-du/-dü, -ti/-tı/-tu/-tü" ekleridir. Örnekler:

 

• Gel-di-m
• Yaz-dı-n

 

5. Duyulan Geçmiş Zaman Kipi

 

Duyulan geçmiş zaman, eylemin geçmişte gerçekleştiğini ve konuşmacının bu eylemi başkasından duyduğunu ifade eder. Duyulan geçmiş zaman eki "-miş/-mış/-muş/-müş" ekleridir. Örnekler:

 

• Gel-miş-im
• Yaz-mış-sın

 

Dilek Kipleri

 

Dilek kipleri, eylemin gerçekleşmesini isteme, dilek, şart veya emir gibi anlamlar katar. Dört farklı dilek kipi vardır.

 

1. Gereklilik Kipi

 

Gereklilik kipi, eylemin yapılması gerektiğini veya zorunluluğunu ifade eder. Gereklilik kipi eki "-meli/-malı" ekleridir. Örnekler:

 

• Gel-meli-yim
• Yaz-malı-sın

 

2. Şart Kipi

 

Şart kipi, eylemin gerçekleşmesi için bir koşul öne sürer veya dilek ifade eder. Şart kipi eki "-se/-sa" ekleridir. Örnekler:

 

• Gel-se-m
• Yaz-sa-n

 

3. İstek Kipi

 

İstek kipi, eylemin yapılmasını isteme anlamı katar. İstek kipi eki "-e/-a" ekleridir. Örnekler:

 

• Gel-e-yim
• Yaz-a-sın

 

4. Emir Kipi

 

Emir kipi, eylemin yapılmasını buyruk şeklinde ifade eder. Emir kipinin özel bir eki yoktur, fiil kökü doğrudan kullanılır.Örnekler:

 

• Gel
• Yaz

Eylemlerde Olumluluk ve Olumsuzluk

Fiillerin olumluluk ve olumsuzluk hali, cümlede ifade edilen eylemin yapılıp yapılmadığını belirtir. Türkçede fiillerin olumlu ya da olumsuz hale getirilmesi, fiil kök veya gövdesine eklenen belirli eklerle sağlanır.

 

1. Olumlu Fiiller

 

Olumlu fiiller, eylemin gerçekleştirildiğini ifade eder. Olumlu bir fiil, fiilin kök veya gövdesine herhangi bir olumsuzluk eki eklenmeden kullanılan halidir. Örnekler:

 

• Gelmek (gel-iyor, gel-ecek)
• Yazmak (yaz-ıyor, yaz-mış)
• Gitmek (git-ti, git-mekte)

 

2. Olumsuz Fiiller

 

Olumsuz fiiller, eylemin gerçekleştirilmediğini veya yapılmadığını ifade eder. Olumsuzluk, fiil kök veya gövdesine "-ma/-me" olumsuzluk ekinin eklenmesi ile sağlanır. Olumsuzluk ekleri, fiilin yapıldığı kip ve zamana göre değişiklik gösterebilir. Örnekler:

 

• Gelmek → Gel-me-mek (gelmiyor, gelmeyecek)
• Yazmak → Yaz-ma-mak (yazmıyor, yazmamış)
• Gitmek → Git-me-mek (gitmedi, gitmemekte)

 

Olumlu ve Olumsuz Fiil Çekimleri

 

Olumsuz fiillerin çekimleri, olumlu fiillerde olduğu gibi kip ve kişi ekleri ile yapılır. Olumsuzluk eki, kip ekinden önce gelir.

 

Şimdiki Zaman:

 

• Olumlu: Gel-iyor-um → Olumsuz: Gel-mi-yor-um
• Olumlu: Yaz-ıyor-sun → Olumsuz: Yaz-mı-yor-sun

 

Gelecek Zaman:

 

• Olumlu: Gel-ecek-im → Olumsuz: Gel-me-yecek-im
• Olumlu: Yaz-acak-sın → Olumsuz: Yaz-ma-yacak-sın

 

Geniş Zaman:

 

• Olumlu: Gel-ir-im → Olumsuz: Gel-me-m
• Olumlu: Yaz-ar-sın → Olumsuz: Yaz-ma-z-sın

 

Görülen Geçmiş Zaman:

 

• Olumlu: Gel-di-m → Olumsuz: Gel-me-di-m
• Olumlu: Yaz-dı-n → Olumsuz: Yaz-ma-dı-n
• Duyulan Geçmiş Zaman:
• Olumlu: Gel-miş-im → Olumsuz: Gel-me-miş-im
• Olumlu: Yaz-mış-sın → Olumsuz: Yaz-ma-mış-sın

 

3. Olumsuz Emir Kipi

 

Emir kipinde olumsuzluk, fiilin köküne veya gövdesine "-ma/-me" eklerinin getirilmesiyle yapılır. Olumsuz emir kipinde kişi ekleri kullanılmaz. Örnekler:

 

• Gelmek → Gel-me
• Yazmak → Yaz-ma
• Gitmek → Git-me

 

4. Olumsuzluk ve Dilek Kipleri

 

Dilek kiplerinde de olumsuzluk, "-ma/-me" ekleri ile sağlanır. Bu ekler, dilek, gereklilik, şart ve istek kiplerinde kullanılır. Örnekler:

 

• Gereklilik Kipi: Gel-meli-yim → Gel-me-meli-yim
• Şart Kipi: Gel-se-m → Gel-me-se-m
• İstek Kipi: Gel-e-yim → Gel-me-yeyim

Eylemlerde Anlam (Zaman) Kayması

Eylemlerde anlam (zaman) kayması, bir cümlenin yükleminde kullanılan kip eki ile cümlenin bildirdiği zaman anlamının uyuşmaması durumudur. Bu, dilde sıkça karşılaşılan ve anlamı zenginleştiren bir kullanımdır. Anlam kayması, özellikle konuşma dilinde ve günlük ifadelerde çok yaygındır.

 

1. Gelecek Zaman Yerine Şimdiki Zaman Kullanılması

 

Gelecekte gerçekleşecek bir eylem, şimdiki zaman kipiyle ifade edilir.

 

• "Yarın İstanbul'a gidiyorum." (Burada kastedilen zaman gelecek zamandır, ancak şimdiki zaman kipi kullanılmıştır.)

 

2. Gelecek Zaman Yerine Geniş Zaman Kullanılması

 

Gelecekte gerçekleşecek bir eylem, geniş zaman kipiyle ifade edilir.

 

• "Bu akşam sinemaya gideriz." (Burada kastedilen zaman gelecektir, ancak geniş zaman kipi kullanılmıştır.)

 

3. Şimdiki Zaman Yerine Geniş Zaman Kullanılması

 

Şimdiki zamanda gerçekleşen bir eylem, geniş zaman kipiyle ifade edilir.

 

• "Kapıyı çalan kimdir?" (Burada kastedilen zaman şimdiki zamandır, ancak geniş zaman kipi kullanılmıştır.)

 

4. Görülen Geçmiş Zaman Yerine Geniş Zaman Kullanılması

 

Geçmişte gerçekleşen bir eylem, geniş zaman kipiyle ifade edilir.

 

• "Temel bir gün uçağa biner." (Burada kastedilen zaman geçmiş zamandır, ancak geniş zaman kipi kullanılmıştır.)

 

5. Görülen Geçmiş Zaman Yerine Şimdiki Zaman Kullanılması

 

Geçmişte gerçekleşen bir eylem, şimdiki zaman kipiyle ifade edilir.

 

• "Öğrendiğim an hemen yanına gidiyorum." (Burada kastedilen zaman geçmiş zamandır, ancak şimdiki zaman kipi kullanılmıştır.)

 

6. Emir Kipi Yerine Geniş Zaman Kullanılması

 

Emir verilmesi gereken durumlarda geniş zaman kipi kullanılır.

 

• "Yarın ilk iş o parayı yatırırsın." (Burada bir emir verilmiştir, ancak geniş zaman kipi kullanılmıştır.)

 

7. Duyulan Geçmiş Zaman Yerine Şimdiki Zaman Kullanılması

Geçmişte başkasından duyulan bir eylem, şimdiki zaman kipiyle ifade edilir.

 

• "Duyduğum an hemen yanına gidiyorum." (Burada kastedilen zaman geçmiş zamandır, ancak şimdiki zaman kipi kullanılmıştır.)