Fiilde Çatı Nedir? Fiilde Çatı Konu Anlatımı

Fiilde Çatı Nedir? Fiilde Çatı Konu Anlatımı

  • 26.08.2022

Türkçe dilbilgisi konuları birbiriyle bağlantılı olduğu için her bir konuyu özümseyerek ilerlemek gerekir. Sınavlarda sıklıkla öğrencilerin karşısına çıkan önemli dilbilgisi  konulardan biri de genellikle anlatım bozukluğu sorularında yer verilen fiilde çatı konusudur. “Fiilde çatı nedir?” sorusunun cevabına ulaşmak için cümle öğeleri, fiiller ve ekler konularını incelemek gerekir. 

Sen de fiilde çatı konusunu tam anlamıyla kavramak istiyorsan yazının devamını okuyabilirsin.

Fiilde Çatı Nedir?

Fiilde Çatı Nedir?

Bir cümlede yüklem konumunda olan eylemin, özne ve nesneyle olan ilişkisine göre girdiği biçime ve kazandığı anlama fiilde çatı ya da eylemde çatı denir. Çatı, yalnızca fiillerde aranan bir özellik olduğu için isim cümlelerinde çatı bulunmaz. Örnek olarak aşağıda iletilen isim cümleleri çatı yönünden incelenemez.

Rahat bir evim, geniş bir odam var.

Arya, sınıfın en zeki öğrencisidir.

Bu konuda ne yazık ki, toplum çaresiz haldedir.

Fiillerde çatı 3 nokta göz önünde bulundurularak değerlendirilir. Bu noktalar şu şekilde sıralanabilir:

  • Nesne ve özne alıp almaması
  • Belirtilen işin yapılış biçimi
  • Yapılan işten nesne ve öznenin etkilenme şekli

Yüklemde çatı incelenirken eylemin üstlendiği anlam ve aldığı yapım eki de önemlidir. Fiillerde çatılar öznelerine ve nesnelerine göre olmak üzere 2 başlık altında incelenir.

Öznelerine Göre Fiil Çatıları

Bir cümlede yer alan öznenin fiille olan ilişkisine bakılarak belirlenir. Cümlenin öznesi işi kendisi yapabileceği gibi, başkasının yaptığı işten de etkilenebilir. Ayrıca işi kendisi yapıp yine işten etkilenen olabilir ya da işi başkalarıyla birlikte, karşılıklı yapabilir. Bu kriterlere bağlı olarak öznesine göre çatılar 4 gruba ayrılır.

Etken Fiiller

Gerçek özne; yüklemin anlattığı işi üzerine alan, yargının oluşmasını sağlayan ve yüklemin belirttiği işi doğrudan kendisi yapan gizli ya da açık konumdaki öznedir. Cümlede belirtilen işin ya da eylemin bizzat gerçek özne tarafından yapıldığı fiillere de etken fiiller denir. Özetle; etken çatılı fiiller gerçek öznenin aktif olduğu fiillerdir.

Örnekler:

Babam bozulan bulaşık makinemizi onardı. (Yüklem= onardı + Gerçek özne/ Etken= babam)

Bilgisayar gün boyu çalışıyor. (Yüklem= çalışıyor+ Gerçek özne/ Etken = bilgisayar)

NOT: Cümlede gizli özne bulunsa dahi yüklem etken çatılı olur. Gizli öznenin varlığını ve eylemi bizzat kendisinin yaptığını yüklemin şahıs ekinden anlayabilirsiniz.

Örnekler:

Bu konuyu tam olarak anladılar. (Yüklem= anladılar + Gizli özne / Etken= onlar)

Yağmur birden bastırınca apartmana doğru koştuk. (Yüklem= koştuk + Gizli özne/ Etken= biz)

Edilgen Fiiller

Etken formdaki bir fiile “-n” ya da “-l” eklerinden biri getirildiğinde cümleye işin başkası tarafından yapıldığı anlamı kazandırılır. Edilgen fiilin yer aldığı cümlede özne, gerçek değil sözde özne olur. Sözde özne, gerçek özne belli olmadığı için nesne konumunda olan öğenin özne görevini üstlenmesi demektir.  

Örnek:

Yaramaz öğrenci söz dinlemediği için sınıftan kovuldu.

Yukarıdaki cümlede “yaramaz öğrenci” etken değildir. Çünkü kovma eylemini gerçekleştiren bir başkasıdır ve kim olduğu belli değildir. Yaramaz öğrenci sadece kovulma işinden etkilenen durumundadır. Dolayısıyla sözde öznedir.

NOT: Çatısı edilgen olan cümlelerde işi yapan kişi ya da nesne cümle içinde geçse bile yine de edilgen olur. İşi yapan, örtülü özne olarak cümlede yer aldığı için fiilin edilgen çatılı olması durumu devam eder.

Örnek:

Bu resim ünlü bir ressam tarafından çizildi. (Örtülü özne= ünlü bir ressam tarafından)

Dönüşlü Fiil

Dönüşlü fiiller de edilgen fillerde olduğu gibi “-l” ya da “-n” ekiyle türetilir. Ancak edilgen fiilden farklı olarak dönüşlü fiillerde, özne hem eylemi yapan hem de yapılan eylemden etkilenen durumundadır. Yani; özne dönüşlü fiillerde gerçek özne konumundadır.

Örnekler:

Kız kardeşim yıllardır çalıştığı iş yerinden ayrıldı. (Yüklem= ayrıldı + Özne= kız kardeşim)

Akşamki mezuniyet balosu için sınıfın bütün kızları süslendi. (Yüklem= süslendi + Özne= sınıfın bütün kızları)

NOT: Dönüşlü ve edilgen fiillerin çatıları aynı eklerle oluşturulduğu için karıştırılma ihtimali bulunur. Edilgen çatılı fiillerde özne sözde özne iken, dönüşlü çatılı fiillerde gerçektir.  

İşteş Fiil

Eylemin gerçekleşmesi için birden fazla öznenin bulunduğu fiillerdir ve bu işteş fiiller “-ş” ekini alırlar. İşteş çatılı fiillerde karşılıklı yapma ve beraber yapma anlamı vardır. Kök olarak “-ş” eki ile bitmiş bazı filler işteş olma özelliği gösterir.

Karşılıklı Yapma Anlamı

Bir işin karşılıklı yapılması için iki kişinin olduğu eylemlerdir. Bu durumda eylemi gerçekleştirenler aynı işi yaparken kendilerini hedef alır.

Örnek:

Barda uzun süre bakıştılar.

Birlikte Yapma Anlamı

Eylemin yapılması için birden fazla kişinin söz konusu eylemi aynı anda ve aynı yerde gerçekleştirmesidir. Özne durumunda olan kişi veya nesneler yine ortak bir hedef için birlikte hareket ederler.

Örnek:

Kelebekler uçuştu.

NOT: Bazı cümle kalıplarında fiil “-ş” eki alsa da işteş olmayabilir. Bu eylemler çoğul eki alan ya da topluluk belirten bir kelime sayesinde gerçekleşir.  Dikkat edilmesi gereken, söz konusu fiilin üstlendiği işi tek kişinin yapabiliyor olmasıdır.

Örnek:

Tüm sınıf bu sınavı geçmek için haftalarca çalıştı.

Boyundan büyük işlere kalkıştı.

Nesnelerine Göre Fiil Çatıları

Nesnelerine Göre Fiil Çatıları

Filler, cümlede nesne görevinde bulunan öğeyle ilişkilerine göre 4 grupta incelenir.

Geçişli Fiil

Nesnenin cümlede yer alabildiği ya da sonradan eklenebildiği durumlarda söz konusu cümlenin yüklemi geçişli bir fiil demektir. Bu fiiller, cümle öğelerinden nesneyi bulmaya yönelik “ne, neyi ve kimi” sorularına cevap verebilirler.  Ayrıca geçişli fiillerin başına “onu” kelimesi getirildiğinde de anlamlı bir ifade ortaya çıkar. Çünkü bu kelime cümlede nesne görevinde bulunur. 

Örnekler:

Köpeği ile uğraşırken uçağı kaçırdı. (Yüklem=kaçırdı Nesne=uçağı)

Boşandığımı senden öğrenmiştir. (Yüklem= öğrenmiştir Nesne=boşandığımı)

Geçişsiz Fiil

Nesnesi olmayan ya da dışarıdan herhangi bir nesnenin sonradan dahil edilemediği fiillerdir. Nesne almadıkları için bu filler nesneyi bulmaya yönelik sorulara cevap vermezler. Ayrıca geçişsiz fillerin başına “onu” getirildiğinde de anlamlı bir ifade oluşmaz.

Örnekler:

Annemle hafta sonları alışverişe gideriz.

Kardeşimin yaptığı komik harekete hepimiz çok güldük.

NOT: Türkçede bazı fiiller geçişli olabilirken cümledeki anlamına göre aynı zamanda geçişsiz de olabilir. Fiilin geçişli olup olmadığını anlayabilmek için cümleyi tam olarak okumak gerekir.

Örnekler:

Bütün gün perişan bir halde sokaklarda gezmiş. (Geçişsiz)

Sınıfça okulumuzdaki kütüphaneyi gezdik. (Geçişli)

Oldurgan Fiil

Geçişsiz olan bir fiile “-r, -t” ya da “-tır” eklerinden herhangi biri getirildiğinde eylem, işin bizzat özne tarafından gerçekleştirildiği oldurgan çatılı bir fiile dönüşür. Bu ekler fiile eklenirken ses olaylarına göre uygun şeklini alır. Bir cümledeki oldurgan fiili bulabilmek için öncelikle fiil köküne bakmak gerekir.

Geçişsiz Oldurgan
ağla-mak  ağla-t-mak
uyu-mak  uyu-t-mak

 

Örnekler:

Arkadaşımın bir anda hareketsiz kalması beni çok korkuttu.

Babanın gelini öptüğü sahne salondaki herkesi ağlattı.

Ettirgen Fiil

Geçişli olan bir fiil köküne ya da gövdesine “-r,-t,-tır” eklerinden birinin ya da üst üste iki tanesinin gelerek fiilin geçişlilik derecesinin artırılmasıdır. Ettirgen çatılı fiilli anlayabilmek için fiil öncelikle fiil kökü incelenerek geçişli olup olmadığına bakılır. Geçişli ve ekler yardımıyla geçişlilik derecesi artırılmış ise bu eylem ettirgen fiildir.

Geçişli  Ettirgen Ettirgen
temizle-mek temizle-t-mek  temizle-t-tir-mek
bul-mak bul-dur-mak bul-dur-mak 


Ettirgen çatılı fiillerde iş genellikle özne tarafından yapılmayıp ikinci ya da üçüncü bir kişiye yaptırılır.

Örnekler:

Annem taşındığımız evi baştan aşağı temizletti.

Patron dosya odasını temizlettirdi.

Fiilde çatı konusu dil bilgisi temel konularından yalnızca bir tanesidir. Dolayısıyla sınavlarda sıklıkla soru olarak karşılaşılan bu konuyu tam anlamıyla kavrayabilmek hedeflenen başarıya ulaşabilmeye yardımcı olabilir. 

Benzer İçerikler