Dünyanın Katmanları Nelerdir? Dünyanın Katmanları ve Özellikleri

Dünyanın Katmanları

Dünyanın 5 katmanı vardır. Her katmanın yaşam döngüsü açısından farklı görevleri bulunur. Katmanlar özelliklerine göre dünyadaki yaşamın devamlılığına katkı sağlar. Peki dünyanın katmanları nelerdir? İçten dışa doğru dünyanın katmanları çekirdek katmanı (barisfer), magma katmanı (pirosfer), yer kabuğu (litosfer), su katmanı (hidrosfer), gaz katmanı (atmosfer) olarak sıralanabilir. Dünyanın en dış katmanı hava küre olarak kabul edilen gaz katmanı atmosferdir. Dünyanın iç katmanları ise çekirdek katmanı ve magma katmanıdır. Dünya katmanlarının özellikleri ise birbirinden farklıdır. Gelin katmanların özelliklerine bir göz atalım.

Çekirdek Katmanı (Barisfer)

Dünyanın en iç katmanıdır. Dünyanın en sıcak katmanı olan barisfer ağır küre olarak da bilinir. Çekirdek, yoğun ve ağır elementlerin olduğu katman olarak kabul edilir. Ağır küre, iç çekirdek ve dış çekirdekten oluşur. Dünyanın en iç katmanı olan iç çekirdek demir-nikel alaşımı nedeniyle yüksek basınç ve  sıcaklık etkisi altındadır. Buna bağlı olarak da kristal bir yapıya sahiptir. Dış çekirdek ise demir-nikel gibi ağır elementlerden oluşsa da bu karışım erimiş halde bulunur. Ağır küre ve ateş küre dünyanın gözlenemeyen katmanlarıdır. Bu nedenle, dünyanın çekirdek katmanıyla ilgili bilgiler sismik dalgalar ve manyetik alan analiziyle elde edilir.

Barisferle ilgili yapılan araştırmalara göre çekirdeğin metalik olduğu bilinir. Metalik meteoritlerin çekirdeği oluşturduğu, bu nedenle manyetik bir özelliğe sahip olduğu belirtilir. İç çekirdek katı haldeyken, dış çekirdek sıvıdır. Bu durumun temel sebebi ise iç çekirdekteki radyoaktif  elementlerin parçalanmasıdır. İç çekirdekte radyoaktif maddeler parçalandığında meydana gelen ısı yüksek sıcaklıklara ulaşarak dış çekirdeğin katılaşmasını engeller ve sıvı hale gelmesine neden olur. 

Magma Katmanı (Pirosfer)

Pirosfer, ateş küre olarak da bilinir. Çekirdek katmanı ile yer kabuğu arasında bulunan magma katmanı barisferden sonra en sıcak katmandır. Magmadan oluşan katmanın çekirdekten gelen ısı nedeniyle sıcak olduğu düşünülür. Yaklaşık 2900 kilometre kalınlığa sahip katman ortalama 2000 derece sıcaklığa sahiptir. Magma etkisinden dolayı volkanik aktivite ve lav oluşumuna neden olan katman olarak tanımlanabilir. 

Magma, eriyik maddelerin yanı sıra buhar ve sıkışmış gaz karışımıdır. Demir, kalsiyum ve magnezyum gibi elementleri içerir. Yüksek sıcaklık etkisiyle bu elementler eriyik haldedir. Koyu kıvamlı eriyik haldeki sıcak magma, yanardağlarda oluşan lavların kaynağıdır.  Ateş küre yeryüzünde özellikle yanardağların oluşumunda etkilidir. Pirosferdeki magma yer kabuğundaki çatlaklardan yükselerek dışarı püskürür. Ateş kürenin çekirdek kısmına yakın bölümü, yer kabuğuna yakın bölümünden daha sıcaktır.

Yer Kabuğu (Litosfer)

Taş küre olarak da bilinen litosfer üzerinde canlıların yaşadığı kara parçasıdır. Dünya yüzeyinin dörtte birini kaplar. Yer kabuğunu oluşturan taş kürenin kalınlığı 5-110 kilometre arasında değişir. Katman kalınlığı yer kabuğunda yer alan dağlar, vadiler, sulak alanlar ve platolar gibi yer şekillerine bağlı olarak farklılık gösterir. Yer kabuğunun kalınlığı yaşlarına bağlıdır. Yaşlı olan kara parçaları daha kalındır. Aynı zamanda dağların olduğu bölümlerde yer kabuğu daha kalın sulak alanlarda yer kabuğu daha incedir. 

Yer kabuğu kalınlığı düz karalarda 35-40 km, deniz ve okyanus tabanlarında ise 8-12 kilometre olarak ölçülür. Vadi, plato, ova gibi yer şekilleri yer kabuğuna bağlı olarak oluşur. Litosfer, granit, bazalt gibi farklı kayaçlar içerir. Dünyanın yer kabuğu kıtasal kabuk ve okyanusal kabuk olarak iki grup halinde incelenir. Kıtasal kabuk, kara alanlarıdır. Ortalama 35 kilometre kalınlığa sahiptir. Himalayalar gibi dağ bölgelerinde kalınlık artış gösterir. Birçok farklı kayaç yapısından ve yer şekilinden oluşur. Okyanusal kabuk ise dünya üzerindeki sulak alanlardır. Ortalama olarak 7 kilometre kalınlığa sahiptir. Yer yer kalınlık 10 kilometreye kadar ulaşabilir. Magmatik kaya olan bazalttan oluştuğu kabul edilir. Okyanus, deniz tabanları olarak ifade edilebilir. Yer kabuğunun en üst katmanı topraktır. Toprak, kayaçların ve minerallerin parçalanmasına bağlı olarak meydana gelir. Litosfer üzerindeki kıtaların hareketi,  volkanlar, depremler ve yer şekillerinin oluşmasında etkilidir.

Su Küre (Hidrosfer)

Su küre, dünyada suyun sıvı veya gaz olarak bulunduğu alanları ifade eder. Dünyanın dörtte üçünü oluşturan su küre yeryüzünde en fazla alan kaplayan katmandır. Su yeryüzünde en fazla bulunan maddedir, hidrosferde yer alan akarsular, okyanuslar, göller, denizler, yeraltı suları, buzullar dünyanın sulak alanlarını oluşturur. Sulak alanların yüzde 97’si tuzlu, yüzde 3’ü tatlı sulardan meydana gelir. Okyanuslar hidrosferin en büyük sulak alanlarıdır. Denizler ise okyanuslara nispeten daha küçüktür. Okyanuslar, kıtaları birbirinden ayıran büyük su kütleleri olarak tanımlanabilir. Okyanusların kıta içlerinde yer alan kısımları ise denizleri oluşturur. Hidrosferin iki önemli bileşeni okyanus ve denizleri birbirinden ayıran 6 farklı özellik vardır. Bu özellikler şu şekildedir:

 

• Sıcaklık
• Akıntı sistemleri
• Derinlik
• Kapladıkları alan
• Tuzluluk
• Karaların fiziksel özelliklerinden etkilenme

Hava Küre (Atmosfer)

Hava küre, yaşam için bünyesinde çeşitli gazları bulunduran katmandır. Atmosfer olarak da ifade edilir. Güneşten gelen zararlı ışınların ozon tabakasıyla önlenmesinde etkilidir. Atmosferin yüzde 21’i oksijen, yüzde 78’i azot, kalan yüzde 1’i de çeşitli gazlardan oluşur. Atmosferin de dünya gibi farklı katmanları vardır. 5 farklı katmandan oluşan atmosferin tabakaları Troposfer, Stratosfer, Mezosfer, Termosfer, Ekzosfer olarak sıralanabilir. Bu tabakalar kimyasal özellikler ve sıcaklıklar bakımından farklı niteliklere sahiptir.

Troposfer

Atmosferin en alt katmanıdır. Aynı zamanda yaşamın olduğu tabakadır. Yerden başlayarak deniz seviyesinden 10 kilometre yükseklere kadar kalınlığa sahip tabaka tüm hava olaylarının gerçekleştiği gökyüzü olarak tanımlanabilir. Yerden yukarı yükseldikçe tabaka içerisinde sıcaklık ve hava basıncı düşer. Bulutlar ve su buharının büyük çoğunluğu troposferde bulunur.

Stratosfer

Mezosfer ile troposfer arasında kalınlığı yaklaşık 50 kilometre olan katmandır. İçerisinde yer alan ozon tabakası Dünya’nın Güneş’ten gelen zararlı ultraviyole ışınlardan korunmasında etkilidir.

Mezosfer

Stratosfer ile termosfer arasındaki tabakadır. Yaklaşık 85 kilometre kalınlığa sahiptir. Mezosfer atmosferin en soğuk katmanıdır. Gazlar bu katmanda iyonlarına ayrışır. Dünyaya yaklaşan göktaşları bu tabakada yanar.

Termosfer

Termosfer, mezosfer üzerinde yer alan hava tabakasıdır. X ışınları bu katmanda emilerek yok olur. Atmosferin bu tabakasının uzaya benzediği, aurora olarak bilinen kuzey ışıkları ve güney ışıklarının bu katmanda oluştuğu belirtilir. 

Ekzosfer

Atmosferin en dış katmanıdır. Tabaka ince bir kalınlığa sahiptir, yer çekimi düşüktür. Hidrojen ve helyum gibi gazlardan oluşur.

Dünyanın katmanları bilimde en çok merak edilen ve en fazla araştırılan konular arasındadır. İçinde yaşanılan yeryüzünün nasıl oluştuğunu anlamak, coğrafya sınavlarında yerküre ile ilgili soruları daha kolay cevaplamanızı sağlar. Ayrıca, genel kültürünüzü geliştirmenize de yardımcı olur. Bunun yanı sıra dünyanın şekli ve hareketleri ile ilgili de detaylı bilgi edinerek, gezegenimizi daha yakından tanıyabilirsiniz.

Benzer İçerikler