Deyim Nedir? Deyimlerin Anlamları ve Özellikleri

İçindekiler

Deyim Nedir?

Deyim kavramı için TDK sözlüğünde vurgulananlar; gerçek anlamından genellikle az çok ayrı kullanıldığı, kendine özgü bir anlam taşıyan söz öbekleri olduğu ve bir tabir olduğudur. Tanımdan da anlaşılacağı gibi deyimler birden fazla sözcüğün bir araya gelmesiyle oluşur. Sözü daha etkili hale getirmek için çoğunlukla mecaz anlamlı kullanılırlar. Kalıplaşmış ifadeler oldukları için sözcüklerin yerleri değiştirilemez. Değiştirildiğinde anlam bütünlüğü bozulmuş olur. Örneğin “Tencere yuvarlanmış kapağını bulmuş.” deyimini “Tencere yuvarlanmış tabağını bulmuş.” şeklinde ifade edemeyiz.

Deyimlerin Özellikleri Nelerdir?

Deyimler anonimdirler. Yani ilk söyleyenleri belli değildir.
Deyimler ayrı yazılırlar: etekleri zil çalmak, gözüne girmek.
“Dilinde tüy bitmek” örneğinde olduğu gibi çoğunlukla gerçek anlamlarından uzaklaşarak yeni bir anlam kazanırlar. Yani çoğunlukla mecaz anlamda kullanılırlar.
Deyimlerin çoğu mecaz anlamlı olmakla beraber gerçek anlamlı olanları da vardır: hem suçlu hem güçlü…
Çoğunlukla mastar ekleri “-mak, -mek” ile kullanılırlar: ağzını aramak, bin dereden su getirmek.
Cümle biçiminde olan deyimler de vardır: Atı alan Üsküdar'ı geçti. Dostlar alışverişte görsün.
Mastarla bitmeyen, cümle şeklinde olmayan, birleşik sözcük gibi kullanılan deyimler de vardır: kaşla göz arasında, bağrı yanık.
Kalıplaşmış ifadelerdir. Sözcüklerin yerleri değiştirilemez. Aynı anlamı karşılasa bile yerine başka sözcük konulamaz. Başına talih kuşu konmak deyimi kafasına talih kuşu konmak biçiminde ifade edilemez.
İki ya da daha fazla sözcüğün bir arada kullanılmasıyla oluşan söz gruplarıdır.
Çok fazla kelimeden oluşmuş olsalar da tek bir durumu karşılarlar. Örneğin “Atı alan Üsküdarı geçti” deyimi bir fırsatın kaçırılması anlamına gelir.
Deyimler başka dillere tercüme edilemezler.

En Çok Kullanılan Deyimlere Örnekler ve Anlamları

Açığa vurmak: Gizli bir şeyi ortaya çıkarmak, herkese duyurmak.
Ağzı kulaklarına varmak: Çok sevinmek.
Bağrına basmak: 1.Kucaklamak. 2. Biriyle ilgilenmek, onu korumak.
Bereket versin: Bir kişinin herhangi bir durumdan hoşnut olması.
Can atmak: Herhangi bir şeyi arzuyla, şiddetle istemek.
Dokuz doğurmak: 1.Bir işi sıkıntıyla sonuca ulaştırmak. 2. Merakla, sıkıntı içinde, heyecanla beklemek.
Eli kulağında: Beklenen haberin gecikmemesi
Pabucu dama atılmak: Bir kişinin kendisinden üstün birinin çıkması ile ilginin diğer kimseye kayması.
Tereciye tere satmak: Birine zaten çok iyi bildiği bir şeyi öğretmeye kalkışmak.